T.C. FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI ELAZIĞ FOLKLORUNDA ESKİ TÜRK İNANIŞLARININ İZLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN HAZIRLAYAN Prof. Dr. Esma ŞİMŞEK Burcu SERTKAYA ELAZIĞ–2012 T.C. FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI ELAZIĞ FOLKLORUNDA ESKİ TÜRK İNANIŞLARININ İZLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN HAZIRLAYAN Prof. Dr. Esma ŞİMŞEK Burcu SERTKAYA Jürimiz, 24 Şubat 2012 tarihinde yapılan tez savunma sınavı sonunda bu yüksek lisans tezini oy birliği / oy çokluğu ile başarılı saymıştır. Jüri Üyeleri: 1. Prof. Dr. Erdal AÇIKSES 2. Prof. Dr. Esma ŞİMŞEK 3. Prof. Dr. Rahmi DOĞANAY 4. Yrd. Doç. Dr. Ebru ŞENOCAK 5. Yrd. Doç. Dr. Birol AZAR F. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulunun …………..... tarih ve …..……..…. sayılı kararıyla bu tezin kabulü onaylanmıştır. Prof. Dr. Erdal AÇIKSES Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü II ÖZET Yüksek Lisans Tezi Elazığ Folklorunda Eski Türk İnanışlarının İzleri Burcu SERTKAYA Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı Elazığ – 2012, Sayfa: XII + 209 İnsanoğlu, tarih sahnesine çıktığı günden itibaren fıtratı gereği bir şeylere inanma ihtiyacı duymuş ve bu inançlara sıkı sıkıya bağlanmıştır. Tarih boyunca her dönemde güncelliğini koruyan bu inançlar, kişilerin her alanda başvurduğu bir kılavuz niteliği taşımış ve her alanda kişiye yol göstermiştir. Bu bağlamda düşünüldüğünde, insanı insan yapan temel özelliklerden birinin de inançlar olduğunu söylememiz mümkündür. Zaman zaman çaresizlik içinde kalan insanoğlu, bir takım inançlardan yararlanarak bu çaresizliğini ortadan kaldırmaya çalışmıştır. Çaresizliği gidermeye çalışan inançlar da bu vesile ile insan hayatına girmiş ve insan davranışlarına her dönemde yön vermiştir. İnsan hayatı içerisinde bu kadar önemli yer tutan inançlar, öylesine etkilidir ki adeta günlük hayatın vazgeçilmez birer parçası halindedir. Bu denli tesiri güçlü olan Eski Türk inanışları, Türk gelenek, görenek ve yaşam tarzına da derinlemesine nüfuz etmiş ve günümüze kadar gelmiştir. Bu bağlamda Elazığ ve çevresinde görülen gelenek ve göreneklerin eski Türk inanışlarının izlerini taşıdığını söylebiliriz. Çalışmamızın amacı; günlük hayatta karşılaştığımız ve hayatımızın en önemli geçiş dönemlerinde uyguladığımız pratiklerin eski Türk inanışlarıyla olan benzerliklerini tespit etmek ve bu geleneklerdeki eski Türk inanışlarının izlerini aramaktır. Çalışmamız sonucunda elde ettiğimiz bulgular, bize günümüz gelenek ve III göreneklerinde uygulanan pratiklerin eski Türk inanışlarının birer devamı niteliğinde olduğunu göstermiştir. Anahtar Kelimeler: Eski Türk inancı, gelenek ve görenek, Elazığ folkloru, inanış. IV ABSTRACT Master Thesis The Clues of Old Turkish Beliefs in Elazığ Folklore Burcu SERTKAYA The University of Fırat The Institute of Social Science The Department of Turkish Language and Literatue Elazığ – 2012, Page: XII + 209 Mankind have needed to believe in something and have closely linked to this beliefs since the beginning of history. Throught history in each period, these beliefs that have always kept actuality have had the characteristic of a guide to which people have consulted in each areas, and also have guided the humanbeings in each area Humanbeings that have remained in a desperate from time to time, have eliminated helplessness by taking the advantage of same beliefs. The belief that work to resolve the despair has entered into humanlife in this way and has given direction to the behaviours of human being. The beliefs that are so important in human life are so effective that they are an indispensible part of daily life. Ancient Turkish beliefs whose influence is so strong have deeply penetrated to Turkish traditions, customs and lifestyle have come up to the present day. In this contex, we can say that, the customs and traditions around Elazığ bear traces of the ancient Turkish beliefs. The aim of our study is to identify similarities of practises, which we encounter in daily life and apply to the most important periods of ancient Turkish beliefs in present day beliefs. The finding that we have achieved as a result of our study have shows that, the practices that are applied in present customs and traditions are the continuation of the old Turkish beliefs Key words: Ancient Turkish beliefs, tradition and custom, Elazığ Folklore, beliefs. V İÇİNDEKİLER ÖZET .............................................................................................................................. II ABSTRACT ................................................................................................................... IV İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. V ÖN SÖZ .......................................................................................................................... X GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 1. ELAZIĞ İLİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER ..................................................... 1 1.1. Coğrafi Yapısı ........................................................................................................ 1 1.2. Tarihi Yapısı ........................................................................................................... 2 1.3. Ekonomik Yapısı .................................................................................................... 6 1.4. Kültürel Yapısı ....................................................................................................... 7 1.5. Elazığ’da Turizm .................................................................................................. 13 1.6. Halk Edebiyatı Ürünleri ....................................................................................... 15 1.7. Elazığ ve Elazığ Kültürü Üzerine Yapılan Çalışmalar ......................................... 23 BİRİNCİ BÖLÜM 1. TÜRKLERİN İNANÇ SİSTEMLERİ .................................................................... 27 1.1. Tengri/ Tanrı ......................................................................................................... 28 1.2. İyeler ..................................................................................................................... 34 1.2.1. Yardımcı İyeler .............................................................................................. 34 1.2.2. Koruyucu İyeler ............................................................................................. 35 1.2.2.1. Umay ........................................................................................................ 35 1.2.2.2. Ana Maygıl .............................................................................................. 38 1.2.2.3. Ak Ana (Ak Ene-Ağ Ana) ....................................................................... 38 1.2.3. Kara İyeler ...................................................................................................... 39 1.2.3.1 Erlik .......................................................................................................... 39 1.2.3.2. Al Karısı ................................................................................................... 45 1.3. Yer İyeleri ............................................................................................................. 47 1.3.1. Dağ İyesi ........................................................................................................ 48 1.3.2. Taş İyesi ......................................................................................................... 51 1.3.3. Yer İyesi ......................................................................................................... 53 1.3.4. Su İyesi ........................................................................................................... 54 1.3.5. Ağaç / Orman İyesi ........................................................................................ 55 VI 1.4. Gök İyeleri ............................................................................................................ 57 1.4.1. Güneş.............................................................................................................. 57 1.4.2. Ay ve Yıldızlar ............................................................................................... 57 1.5. Ev, Ocak, Ateş-Od, Ağıl-Ahır İyeleri .................................................................. 58 1.5.1. Ev İyesi........................................................................................................... 59 1.5.2. Ocak, Od, Ateş İyesi ...................................................................................... 60 1.5.3 Ağıl/ Ahır İyesi ............................................................................................... 64 1.6. Atalar Kültü .......................................................................................................... 64 1.7. Kurban, Adak ve Saçı İle İlgili İnanışlar .............................................................. 66 İKİNCİ BÖLÜM 2. ELAZIĞ’DA DOĞUM GELENEKLERİ VE BU GELENEKLERİN ESKİ TÜRK İNANCIYLA İLGİSİ ....................................................................................... 69 2.1. Doğum Öncesi Dönem ......................................................................................... 72 2.1.1. Kısırlığı Gidermede Uygulanan Pratikler .....................................................