De zomer van 2014 wordt spannend voor Rotterdam. Dan wordt bekend of UNESCO de Van Nelle Fabriek uit 1930 aan de Werelderfgoedlijst toevoegt. Zal dit internationaal beken- de icoon van Modernisme het halen? Wie het gebouw ziet, twijfelt niet. De beroemde architect Le Corbusier zou dat waarschijnlijk evenmin hebben gedaan. Hij noemde het gebouw in januari 1932 ‘the most beautiful spectacle of the modern era’ en ‘a delightful proof of the life that is coming, of the beauti- ful unconditional purity’. Tekst en foto’s: Marco de Bock, historische foto’s: Van Nelle Ontwerpfabriek De Van Nelle Fabriek Werelderfgoed? Modernisme in Rotterdam 36 37 Erfgoed e ‘Roaring Twenties’ was op veel gebieden te spreken: Stam mocht vertrekken. De Van Nelle een periode van vooruitgang, beweging en Fabriek werd gebouwd in de periode 1927-1930. D modernisering. Cultureel, sociaal, artistiek Het moet een vreemde gewaarwording voor de en in de architectuur. Een belangrijke ontwikkeling Rotterdammers zijn geweest. Nergens eerder was in het ontstaan van de Modernistische architec- er in de stad een gebouw te zien geweest waarin tuur - en ook het design - was de oprichting van het zich geen enkele baksteen bevond, maar wel beton Bauhaus in Duitsland in 1919. Oprichter werd Walter en heel veel glas. Een gebouw dat leek te zweven en Gropius, op voordracht van de Belgische Art Nou- een zee aan daglicht binnen liet. Dat in het donker veau meester Henry van de Velde. Die laatste kon een verlicht baken was. Een gebouw dat, zowel van de leiding van het Bauhaus niet zelf ter hand nemen buiten als van binnen, blijft fascineren door zijn omdat hij Duitsland had moeten verlaten vanwege de lijnenspel, de trappenhuizen, de kleurrijke muur- Eerste Wereldoorlog. tegels en vele spitsvondheden. Kortom: een object uit een andere wereld. Licht, lucht en ruimte Het Modernisme in de architectuur kenmerkt zich door het veelvuldige gebruik van gewapend beton en glas als bouwmaterialen. En door veel licht, lucht en ruimte. Dit is erg goed te zien in het Bauhaus in de Duitse stad Dessau. Ornament wordt in het Moder- nisme als overbodig gezien - soms zelfs ‘crimineel’ Brinkman & Van der Vlugt genoemd (Adolf Loos) - en als afleiding van waar het om gaat: de functie van een gebouw. Vorm volgt dan plantten een object uit ook de functie en niet andersom, zoals traditioneel een andere wereld in de het geval was. Internationaal befaamde modernisten waren onder andere Ludwig Mies van der Rohe, havenstad Walter Gropius en Le Corbusier. De Nederlandse architect J.J.P. Oud wordt in één adem met hen genoemd. In Nederland staat deze nieuwe vorm van bouwen bekend als ‘Het Nieuwe Bouwen’ of ‘De Nieuwe Zakelijkheid’. Een gebouw dat leek te zweven Vanaf 1914 hield medefirmant van Van Nelle, Kees van der Leeuw, zich bezig met de ontwikkeling van Een eigen villa in modernistische stijl een nieuwe fabriek ter verwerking van koffie, thee en Dat moet een van de directeuren van de Van Nelle tabak. Voor Van der Leeuw was een gebouw waar de fabriek, Albertus Sonneveld, ook hebben gedacht. productiviteit van zijn werknemers hoog was, essen- Want die liet door hetzelfde architectenbureau in tieel. Een gebouw diende als een geoliede machine te 1932-33 een villa voor zichzelf bouwen in moder- functioneren. Van der Leeuw gaf de opdracht voor de nistische stijl: Huis Sonneveld. Tegenwoordig is nieuwbouw aan Leendert van der Vlugt van het het huis een museum waar bezoekers zich kunnen Rotterdamse architectenbureau Brinkman & Van der vergapen aan noviteiten van toen. Ongewoon was Vlugt, omdat dit bureau onder meer via employee bijvoorbeeld het vele chroom in het huis. De twee Mart Stam welingelicht was in de wereld van het inwonende schoonmaaksters waren daar destijds Modernisme. Stam had in Duitsland gewerkt en iets minder enthousiast over. Mevrouw Sonneveld kende de Russische constructivistisch architect El wenste namelijk geen enkele vingerafdruk op het Lissitzky. Hij mocht dan ook meewerken aan het chroom te zien. Flink poetsen dus. Daar stond dan ontwerp. Naar verluidt was hij daar zo trots op, dat tegenover dat de schoonmaaksters over een eigen hij richting derden sprak over ‘mijn gebouw’. Daar badkamer mét bad beschikten. Ongekend voor die was men bij Brinkman & Van der Vlugt minder over periode. En the talk of the town. 38 39 Meer havens, meer woningen Sinds de opening van de Nieuwe Waterweg in 1872, werden er voortdurend nieuwe havens aan- gelegd voor de op- en overslag van goederen. Het inwonertal van Rotterdam groeide daardoor flink, evenals de behoefte aan woonruimte. Van 1918 tot 1933 had Jacobus Johannes Pieter Oud de dankbare taak om daarin te helpen voorzien. Oud was als architect in dienst bij de Gemeentelijke Woning- dienst van Rotterdam. In 1924 realiseerde hij een gestroomlijnde rij betonnen woningen in Hoek van Holland, tegenwoordig een Rijksmonument. Halverwege de jaren 20 ontwierp hij de Modernis- tische arbeiderswijk De Kiefhoek. Architect Oud: een van de Vier Groten Oud volgde van 1903 tot 1906 een opleiding aan de School voor Kunst en Nijverheid Quellinus in Amsterdam. Hij deed zijn eerste praktijkervaring op bij het hoofdstedelijke architectenbureau van Jos Cuypers, de zoon van Pierre Cuypers. Daarna bezocht hij de Rijksnormaalschool voor Teeken- onderwijzers en volgde colleges aan de Technische Hogeschool van Delft. In 1917 was hij nauw betrok- ken bij de oprichting van het beroemde blad De Stijl. Dit tijdschrift was de stem van een stroming die een utopisch geloof had in de vooruitgang van de mens door middel van sociale, technische en wetenschappelijke verbeteringen. De architecten en kunstenaars van De Stijl meenden dat kunst naast een esthetische, ook een sociale rol had. Oud was ook goed bekend met het Bauhaus en beroemde Europese architecten als Le Corbusier, Mies van der Rohe en Gropius. Samen met dit drietal werd hij eind jaren 20 gerekend tot de ‘Vier Groten’ van de architectuur. Alle vier waren zij betrokken bij ontwerp en bouw van de Modernistische modelwijk Weißenhofsiedlung in Stuttgart, waar de Deutsche Werkbund expositie van 1927 plaatsvond. In 1932 kwam Oud voor in de tentoonstelling ‘The Internati- onal Style: Architecture Since 1922’ in het Museum of Modern Art in New York. Oud wás Modernisme. 40 41 Erfgoed Arbeiderswijk De Kiefhoek de meisjes. Op de andere helft is ruimte voor een Vanaf 1925 kreeg De Kiefhoek vorm. De wijk kleine ouderkamer, de gang en de wenteltrap naar de bestond uit een kleine 300 eengezinswoningen, twee woonlaag. Beneden bevinden zich nog een compacte winkels, een waterstokerij, twee pakhuizen/werk- keuken, een kleine hal en het toilet. Aanvankelijk plaatsen en een kerk. Oud koos voor langgerekte was onder de wenteltrap een douche bedacht. Maar bouwblokken van twee lagen. Kenmerkend zijn de dat werd uiteindelijk te luxe geacht. Het was welis- strakke vormgeving van de gevels, de platte daken, waar de bedoeling om de arbeider te verheffen, maar de gespiegelde opzet van de woningen - waardoor het moest ook weer niet overdreven worden. Enkele telkens twee voordeuren naast elkaar liggen - en het andere zorgvuldig ontworpen interieurelementen van De Stijl afgeleide kleurgebruik: rode voordeu- zijn wel gerealiseerd. De Kiefhoek staat sinds 1999 ren, gele raamkozijnen en blauwe hekjes. op de lijst van de Union Internationale de Architec- tes, als een van de duizend belangrijkste gebouwen van de vorige eeuw. Stad waar het Modernisme kon bloeien Licht, lucht en Hopelijk volgt deze zomer voor de Van Nelle ruimte: functioneel Fabriek internationale erkenning in de vorm van het 2 predicaat Werelderfgoed. Dat zet Rotterdam inter- wonen op 61 m nationaal op de kaart als stad waar het Modernisme kon bloeien. Met De Van Nelle fabriek, Huis Son- neveld en de Kiefhoek heeft Rotterdam belangrijke iconen van het Modernisme in huis. Maar dat is niet alles. Wie in de stad op zoekt gaat, ontdekt: er is nog Ogenschijnlijk is het geheel in beton gebouwd. Maar meer. schijn bedriegt. Bouw in beton was duurder dan in baksteen, had de ervaring in Hoek van Holland geleerd. Daarom werd De Kiefhoek opgetrokken in baksteen en voorzien van een pleisterlaag. De fundering is niet geheid, maar bestond - om kosten te besparen - uit betonnen platen. Dat leverde in de loop der jaren enorme problemen op, waardoor de wijk in de periode 1989-1995 in zijn geheel is her- bouwd en gemoderniseerd. Blikvangers van de wijk zijn de twee winkels met hun ronde gevels die een sterke Bauhaus-associatie oproepen. Museumwoning De wijk bestaat sinds de modernisering niet meer alleen uit eengezinshuizen. Veel woningen zijn samengevoegd tot anderhalf of tweemaal de oor- spronkelijke omvang. Eén werd er in originele staat teruggebracht en fungeert nu als museumwoning. Zelf kijken De huizen zoals Oud ze ontwierp besloegen 61 m². Dat is klein, maar voelt bij een wandeling door de Rotterdam Archiguides organiseert bezoeken aan museumwoning niet zo aan. Dat komt door het zeer de De Van Nelle Fabriek en De Kiefhoek (inclusief functionele ontwerp. De woonkamer is met een museumwoning), www.rotterdam-archiguides.nl breedte van 3.88 meter voldoende ruimtelijk. De Huis Sonneveld is onderdeel van Het Nieuwe bovenverdieping is aan één zijde gesplitst in twee Instituut. Bezoekersinformatie: kinderkamers: één voor de jongens, de andere voor www.hetnieuweinstituut.nl/sonneveld 42 43.