APARAT BEZPIECZEŃSTWA W POLSCE Kadra kierownicza INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU APARAT BEZPIECZEŃSTWA W POLSCE Kadra kierownicza tom I 1944–1956 UB Redakcja naukowa Krzysztof Szwagrzyk WARSZAWA 2005 Autorzy opracowań: Krystian Bedyński (więzienia, obozy), Wacław Dubiański (woj. katowickie i opolskie), Adam Dziurok (woj. katowickie i opolskie, więzienia, obozy), Wojciech Frazik (woj. krakowskie, więzienia, obozy), Igor Hałagida (woj. koszalińskie i szczecińskie), Dariusz Iwaneczko (woj. rzeszowskie, więzienia), Paweł Kalisz (woj. olsztyńskie, więzienia, obozy), Bogusław Kopka (woj. kieleckie), Maciej Korkuć (woj. krakowskie, więzienia, obozy), Waldemar Kowalski (więzienia, obozy), Piotr Łapiński (woj. białostockie, więzienia, obozy), Grzegorz Majchrzak (woj. kieleckie), Zbigniew Nawrocki (rozdz. 1, woj. rzeszowskie), Piotr Niwiński (woj. gdańskie), Alicja Paczoska (woj. bydgoskie, więzienia, obozy), Sławomir Poleszak (woj. lubelskie), Tomasz Rochatka (woj. poznańskie, szczecińskie i zielonogórskie), Konrad Rokicki (woj. warszawskie i m.st. Warszawa), Krzysztof Szwagrzyk (wstęp, rozdz. 1, MBP, KdsBP, woj. opolskie, wrocławskie i zielonogórskie, więzienia, obozy), Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki (woj. kieleckie), Joanna Żelazko (woj. łódzkie, więzienia, obozy), Jacek Żurek (woj. kieleckie) Współpraca: Tomasz Balbus, Sylwia Krzyżanowska, Dorota Ponikowska, Wojciech Trębacz Okładka Krzysztof Findziński, Wojciech Czaplicki Redakcja Anna Mirecka Redakcja techniczna Andrzej Broniak Korekta Łukasz Żakowski Indeks Tomasz Ceranka Skład i łamanie Katarzyna Szubka Druk i oprawa Instytut Technologii Eksploatacji ul. Pułaskiego 6/10, 26-600 Radom © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu ISBN 83–89078–94–5 SPIS TREŚCI Wstęp . 7 Nota redakcyjna . 14 1. Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956 . 19 Struktura aparatu bezpieczeństwa . 25 Kadry aparatu bezpieczeństwa . 49 2. Obsada kierowniczych stanowisk w aparacie bezpieczeństwa publicznego w latach 1944–1956 (zestawienie tabelaryczne). 77 Centrala Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego . 77 Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego . 91 Województwo białostockie WUBP/WUdsBP w Białymstoku . 97 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie białostockim . 110 Województwo pomorskie/bydgoskie WUBP/WUdsBP w Bydgoszczy . 120 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie pomorskim/bydgoskim . 130 Województwo gdańskie WUBP/WUdsBP w Gdańsku . 142 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie gdańskim . 157 Województwo śląskie/katowickie/stalinogrodzkie WUBP/WUdsBP w Katowicach/Stalinogrodzie . 166 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie śląskim/katowickim/ stalinogrodzkim. 180 Województwo kieleckie WUBP/WUdsBP w Kielcach . 196 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie kieleckim . 208 Województwo koszalińskie WUBP/WUdsBP w Koszalinie . 220 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie koszalińskim . 228 Województwo krakowskie WUBP/WUdsBP w Krakowie . 236 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie krakowskim . 252 Województwo lubelskie WUBP/WUdsBP w Lublinie . 266 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie lubelskim . 278 5 Województwo łódzkie WUBP/WUdsBP w Łodzi . 288 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie łódzkim . 301 Województwo olsztyńskie WUBP/WUdsBP w Olsztynie . 311 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie olsztyńskim . 322 Województwo opolskie WUBP/WUdsBP w Opolu. 335 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie opolskim. 343 Województwo poznańskie WUBP/WUdsBP w Poznaniu . 351 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie poznańskim . 364 Województwo rzeszowskie WUBP/WUdsBP w Rzeszowie . 381 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie rzeszowskim. 392 Województwo szczecińskie WUBP/WUdsBP w Szczecinie . 405 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie szczecińskim . 417 Województwo warszawskie WUBP/WUdsBP w Warszawie . 426 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie warszawskim . 438 UBP dla m.st. Warszawy. 456 Województwo wrocławskie WUBP/WUdsBP we Wrocławiu . 467 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie wrocławskim . 481 Województwo zielonogórskie WUBP/WUdsBP w Zielonej Górze . 497 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie zielonogórskim . 505 Więzienia w Polsce . 515 Obozy w Polsce . 535 Wykaz skrótów . 540 Bibliografia . 543 Indeks osób . 549 6 7 WSTĘP Działalność Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i jego terenowych ogniw od kilkunastu lat jest przedmiotem szczególnego zainteresowania osób zajmujących się historią najnowszą Polski. Poszukują oni odpowiedzi na pytania o początki apa- ratu bezpieczeństwa, stopień jego zależności od sowieckich służb specjalnych, kadry, metody oraz skutki działań. Jednym ze źródeł tego zainteresowania jest specyfika in- stytucji, która, jak żadna inna w minionym półwieczu, odcisnęła swe piętno na życiu milionów obywateli. Nie bez znaczenia jest także aura tajemnicy, otaczająca sposób funkcjonowania resortu. Przez lata wyobraźnię pobudzała także domniemana za- wartość ukrytych przed społeczeństwem archiwaliów. Ich niedawne udostępnienie pozwala na badanie nieznanych wcześniej źródeł. Jednakże liczba dokumentów wytworzonych przez MBP i powstały po jego rozwiązaniu Komitet ds. Bezpieczeń- stwa Publicznego, przy uwzględnieniu możliwości badawczych stosunkowo nielicznej grupy zainteresowanych tą problematyką osób, pozwala przypuszczać, że pełne na- ukowe ich opracowanie będzie procesem skomplikowanym i długotrwałym. Kilkadziesiąt lat reglamentowano, fałszowano i utajniano informacje o wszech- władnej instytucji, bez której istnienia trudno sobie wyobrazić sprawowanie władzy przez komunistów w Polsce. Z czasem okazało się, że działalność aparatu bez- pieczeństwa: stosowany przez niego terror i towarzyszące mu bezprawie stały się symbolem pierwszej dekady powojennych rządów. Aż do połowy lat pięćdziesiątych powszechna wiedza o MBP i podległym mu UB ograniczała się do obiegowych opi- nii o jego funkcjonowaniu, powstałych zazwyczaj na podstawie ustnych świadectw represjonowanych obywateli. W przeciwieństwie do Polaków zamieszkałych w kraju dość szeroką wiedzę o bezpiece posiadały pozostające na emigracji polskie władze polityczne i wojskowe1. W wyniku działalności wywiadowczej podziemia antykomu- 1 IPiMS, A. XII 24/131, Raport płk. dypl. F. Arciszewskiego do płk. dypl. Stanisława Gano, zastępcy szefa Sztabu Generalnego WP dla spraw ogólnych, dot[yczący] służby bezpieczeństwa, Londyn 25 VII 1946 r. (kse- rokopia raportu udostępniona przez Piotra Niwińskiego); ibidem, Komunikat informacyjny sztabu Oddzia- łu Informacji Dowództwa 2. Korpusu WP z 4 III 1946 r., k. 5; ibidem, Komunikat informacyjny nr 117 sztabu Oddziału Informacji 2. Korpusu z 12 IX 1946 r., k. 60–72. Zob. także: Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w do- kumentach, t. 1–3, Wrocław 1997 (t. 1: Opracowania problemowe i sprawozdania informacyjne ZG WiN z IV kwartału 1945 r. i I kwartału 1946 r., s. 317–329; Sprawozdanie informacyjne Zarządu Głównego WiN z kwietnia 1946 r., s. 423–430; Sprawozdanie za maj 1946 r., s. 505–509; Sprawozdanie za czerwiec 1946 r., s. 596–602; t. 2: Memoriał do Organizacji Narodów Zjednoczonych, s. 54, 69–71, 78–82, 90–97; Sprawozdanie za lipiec 1946 r., s. 137–149; Sprawozdanie za sierpień 1946 r., s. 260–279; Sprawozdanie za wrzesień 1946 r., s. 322–341; Sprawoz- danie za październik, listopad, grudzień 1946 r., s. 371–384; Sprawozdanie za styczeń 1947 r., s. 432–450; t. 3: Spra- wozdanie za luty 1947 r., s. 49–68; Sprawozdanie za marzec 1947 r., s. 108–118; Sprawozdanie za kwiecień 1947 r., 6 7 nistycznego, głównie WiN i siatek informacyjnych podporządkowanych polskim ośrodkom emigracyjnym na Zachodzie, nawet w okresie największego nasilenia ter- roru i rozbudowy struktur aparatu represji uzyskiwano dane o trudnej do przecenie- nia wartości. Zawdzięczano je w dużej mierze operatywności osób realizujących za- dania wywiadowcze, a także umiejętnemu zatrudnianiu w UB członków podziemia2. Równie cennym źródłem wiedzy były relacje osób, którym udało się nielegalnie wy- dostać z Polski. Głównie dzięki nim sztab Wydziału Informacji 2. Korpusu WP mógł w 1946 r. sporządzić trafną ocenę polskiej policji politycznej: „W miarę »uwalniania« terenów polskich, obszary te były obsadzone przez placówki NKWD i NKGB. Rów- nocześnie delegowano na ten teren Radkiewicza, który miał w oparciu o tę sowiecką sieć »kontrrazwiedki« tworzyć polskie jej odpowiedniki (Radkiewicz był i jest w całej tej robocie figurantem, poprzez którego pracują generałowie NKGB). W późniejszej fazie placówki sowieckie zaczęły przybierać polskie szyldy, dokooptowując »pew- nych« dla tej pracy Polaków lub zlały się z placówkami Radkiewicza, a całość przyjęła nazwę Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, nie wychodząc w gruncie rzeczy dotychczas z ogólnej sieci sowieckiej bezpieczeństwa i wywiadu. Jest to w pierwszym rzędzie policja polityczna, rekrutowana w 1945 r. ochotniczo spośród członków PPR, a obecnie z ludzi przydzielanych ze szkół wojskowych spec[jalnych] lub wprost z od- działów wojskowych Żymierskiego”3. Rzeczywistym przełomem w ujawnianiu informacji o MBP i UB stała się dopiero ucieczka z kraju 5 grudnia 1953 r. ppłk. Józefa Światły, którego zeznania nagłośniono wkrótce poprzez emitowane zza granicy audycje radiowe, a później także broszury4 zrzucane nad Polską w tzw. akcji balonowej. Relacje Światły wstrząsnęły społeczeń- stwem i samym aparatem. Mimo prób zdyskredytowania nadchodzących z Zachodu wiadomości o polskiej bezpiece i samego ich autora, po raz pierwszy