De Vrije Fries JAARBOEK uitgegeven door het KONINKLIJK FRIES GENOOTSCHAP VOOR GESCHIEDENIS EN CULTUUR/ KENINKLIK FRYSK GENOATSKIP FOAR SKIEDNIS EN KULTUER en de FRYSKE AKADEMY vijfennegentigste d e e l 952015 SINDS 1839 DE VRIJE FRIES SINDS 1839 VIJFENNEGENTIGSTE DEEL 2015 Jaarboek uitgegeven door het Koninklijk Fries Genootschap voor Geschiedenis en Cultuur/Keninklik Frysk Genoatskip foar Skiednis en Kultuer en de Fryske Akademy REDACTIE Dr . Arjen Dijkstra (secr .), dr . Johan Frieswijk, drs . Nelleke IJssennagger, drs . Martha Kist, drs . Otto Knottnerus, dr . Joop Koopmans (voorz .), dr . Marijn Molema, dr . Han Nijdam (eindred .), Suzanne Rus MA, Hans Zijlstra REDACTIEADRES Redactie De Vrije Fries p .a . Fryske Akademy Postbus 54 8900 AB Leeuwarden ONTWERP Tom Sandijck OPMAAK Van der Let & Partners, Heerenveen BEELD OMSLAG Het Friese paard . Paulus Potter, 1652 (Rijksmuseum, Amsterdam) ISBN 978 90 6171 020 2 FA-nummer 1090 NUR-code 680 De redactie houdt zich aanbevolen voor kopij . In het algemeen gaat haar voorkeur uit zowel naar weten schappelijke artikelen als naar meer essayistische bijdragen op het terrein van de Friese geschiedenis, kunst, literatuur en archeologie . De plaatsing van de Friese ‘stof’ in een bredere context is daarbij gewenst . Kopij dient digitaal te worden aangeleverd, opgemaakt volgens richtlijnen die bij het redactiesecretariaat kunnen worden opgevraagd . Bijdragen kunnen aan peer reviewers worden voorgelegd . (Deze bijdragen zijn in de inhoudsopgave gemerkt met een *) . Inhoud Van de redactie . .7 . BIJDRAGEN Jorieke Savelkouls* The Friesian horse and the Frisian horse . 9 The (re)invention and the historicity of an iconic breed Kees Kuiken* Frisones de Stellingwarf . .43 . Historische constructies van een talige identiteit Ineke Noordhoff Grazen in stuivende duinen . 63 De relatie tussen het historisch gebruik en verstuiving van de Terschellinger duinen Sybren Sybrandy Publieke welkomstredes voor prinselijke studenten aan de Franeker universiteit . 91 Sytse ten Hoeve Johannes George Hempel . 103 Een virtuoos beeldhouwer Otto S . Knottnerus De revolutionaire dokter en zijn vrijheidsglas . 157 Friese identiteit rond 1800 Corien Rattink Rients Agema (1854-1913): een slachtoffer van klassenjustitie . 201 KRITIEK EN TERUGBLIK Egge Knol Fries goud te boek gesteld . 221 Ernst Taayke Terpen, sterren en handelslui . 231 Drie boeken over Friesland van vóór de dijken KRONIEK Nelleke IJssennagger Archeologische Kroniek van Fryslân over 2013 en 2014 . 241 Jaarverslag Koninklijk Fries Genootschap over 2014 . 251 Over de auteurs . 255 Rients Agema (1854-1913): een slachtoffer van klassenjustitie CORIEN RATTINK Inleiding Twee foto’s van een man, genomen zowel en profil als en face . Hij heeft een flinke donkere haardos en dito baard . Hij kijkt wat argwanend naar de camera . We weten dat hij 1 .67 m lang is; hij lijkt tenger . Op het moment dat de foto wordt gemaakt is hij 42 jaar . Op de linker foto is te zien hoe zijn Rients Agema tijdens zijn derde verblijf in Veenhuizen, 1896 (collectie Drents Archief) de vrije fries 95 (2015) 201-220 202 C o r i e n r a t t i n k schedel wordt gemeten . Het nummer op zijn kleding maakt duidelijk dat dit niet zomaar een kiekje is, maar dat de foto in een bijzondere setting is gemaakt . De man op de foto is Rients Agema . De foto dateert van 1896 en is genomen tijdens zijn derde verblijf in de Rijkswerkinrichting in Veenhuizen 1. Hoe Agema in Veenhuizen belandde, is vooral terug te vinden in gerechtelijke dossiers . De dossiers geven niet zo’n fraai beeld van de rechtspraak in die tijd . Leden van de rechterlijke macht kwamen vooral uit de adel en het patri- ciaat, kortom de elite . Zij behandelden arbeiders uit de hoogte, waren matig geïnteresseerd in ontlastende verklaringen en deelden zware straffen uit . Van deze houding werd ook Rients Agema het slachtoffer . Agema’s levens- verhaal is belangwekkend, omdat het illustreert hoe ingrijpend een proces van elitaire rechters tegenover een arbeider uitpakte . Tot 1881, het jaar van zijn proces, lijkt zijn leven probleemloos verlopen te zijn . Als koetsier op een buiten in Oranjewoud kon hij in zijn levensonderhoud voorzien . Na een geruchtmakend proces moest hij opnieuw beginnen . Zijn poging om als logementhouder de kost te verdienen mislukte . Zijn gezin viel uit elkaar en Agema begon een zwervend bestaan . Sociale verhoudingen Het proces tegen Agema werd onder grote publieke belangstelling gevoerd: vooral het gewone volk wantrouwde justitie . Gezien de sociale verhoudingen in die tijd was dit niet zo verwonderlijk . Leden van de adel, van het patriciaat en welgestelde burgers domineerden in de negentiende eeuw het politieke en maatschappelijke toneel . Zij waren oppermachtig in het landsbestuur en in de provincie- en gemeentebesturen . Ook in besturen van maatschappelijke instellingen, zoals kerken, gast- en weeshuizen waren zij ruim vertegenwoordigd . Deze elite vormde een vrij homogene groep . De ‘leden’ waren welgesteld, behoorden overwegend tot de Nederlands-hervormde kerk en politiek waren zij liberaal, variërend van conservatief tot radicaal . Met de invoering van het algemeen kiesrecht in 1917 kwam er een einde aan de comfortabele positie van deze elite . Maar al voor 1917 was hun positie niet onbedreigd . In de tweede helft van de negentiende eeuw is het liberalisme op zijn hoogtepunt, maar het is ook de tijd van het opkomend socialisme . Arbeiders sloten zich aaneen, gaven kranten uit, hielden massabijeenkomsten en probeerden via stakingen hun positie te verbeteren . Vooral in de Friese Wouden vond het socialisme al vroeg veel weerklank 2 . De veenarbeiders leefden in bittere armoede en verwachtten via het socialisme hun lot te verbeteren . Onder meer de radicale Domela Nieuwenhuis – ‘ús ferlosser’ – sterkte hen in dat geloof . De elite gaf zich echter niet zonder slag of stoot gewonnen . Zij gebruikte haar macht om bij stakingen en massabijeenkomsten, de zogenaamde R i e n t s A g e m A , e e n s l A c h t o f f e R v A n k l A ssenjustitie 203 meetings, de marechaussee in te zetten . Politieagenten kregen opdracht om, als een soort spionnen, socialistische vergaderingen te bezoeken en burgemeesters riepen bij het minste of geringste de staat van beleg uit 3. De rechterlijke macht hanteerde een ander wapen: zware straffen voor arbeiders voor in verhouding kleine vergrijpen . Volgens Imke Klaver kwamen die kleine vergrijpen vaak voort uit armoede en werkloosheid . Als arbeiders, schrijft hij in zijn Herinneringen van een friese landarbeider, ‘wat heftig’ brood en werk eisten ‘dan kwamen er zware straffen uit de wijde rechter- lijke mouwen’ . Vragen om meer brood of hoger loon werd al gauw afgedaan als ‘afpersing’ en bestraft met vier tot zes maanden gevangenisstraf 4. In dit patroon passen ook twee geruchtmakende strafprocessen: het proces tegen Rients Agema en dat tegen de drie broers Hogerhuis . De Hogerhuiszaak diende in 1896 voor de Leeuwarder rechtbank . Drie broers uit Beetgum, Wybren, Marten en Keimpe Hogerhuis, werden beschuldigd van een gewelddadige inbraak . Zij werden veroordeeld tot lange gevangenisstraffen hoewel al gedurende het proces sterk getwijfeld moest worden aan hun schuld . Een brede linkse beweging ijverde jaren voor vrijlating van de broers . Met massabijeenkomsten, brochures, pamfletten en officiële verzoeken om revisie werd justitie onder druk gezet . Tevergeefs . De officier van justitie deed alle pogingen af als socialistische propaganda . Hij zou gesproken hebben van ‘socialistenpraatjes’ 5. Hiermee werd eens te meer duidelijk dat de hele Hogerhuiszaak een politiek proces was . Justitie stelde zich zo onbuigzaam op dat zij zelfs trachtte te voorkomen dat de broers ter gelegenheid van het huwelijk van koningin Wilhelmina gratie kregen 6. Vijftien jaar eerder, in 1881, speelde justitie, eveneens in Leeuwarden, een bedenkelijke rol in de Agemazaak . Hoofdrolspelers in deze strafzaak waren een hooghartige grondbezitter in Oranjewoud, Johannes Bieruma Oosting, en zijn opvliegende koetsier Rients Agema . De laatste zou zijn werkgever met de dood hebben bedreigd . Hoewel er vanaf het begin grote onduide- lijkheid bestond over de toedracht van de ruzie tussen beide mannen werd niet Bieruma Oosting maar Agema onmiddellijk gearresteerd en gevangen gezet . Johannes Bieruma Oosting, geboren in 1842, behoorde tot de rijkste mensen in Friesland . Hij bewoonde het buiten De Tent in Oranjewoud, waar hij was omringd door personeel . Zijn leven bestond uit het beheer van zijn landgoed en uit feesten, diners en jachtpartijen 7. Zijn enige ‘werk’: gemeenteraadslid van Schoterland (1872-1893), waartoe Oranjewoud behoorde . Hij kreeg de opvoeding die bij zijn stand paste, zoals een verblijf op de prestigieuze kostschool Noorthey, waar in 1851 ook de oudste zoon van koning Willem III als leerling werd ingeschreven 8. Oostings vorderingen waren mager, zodat zijn vader hem geregeld vermaande harder te werken . Waarschijnlijk stelde Johannes zijn vorderingen rooskleuriger voor dan ze 204 C o r i e n r a t t i n k waren, gezien de brandbrief van zijn vader, die hem schreef: ‘Gij hebt ons schandelijk bedrogen’ 9. Toen Johannes Bieruma Oosting ingeloot was voor de militie kocht zijn vader voor 350 gulden een remplaçant . In tegenstelling tot zijn vader had Johannes een slechte reputatie in Oranjewoud . Hij zou zijn personeel lijfelijk straffen en dienstboden konden maar beter uit zijn buurt blijven . Ook na het geruchtmakende proces, waarin zijn toch al niet smetteloze reputatie er niet beter op was geworden,