Eén van de kazematten van de Stelling van Kornwerderzand, met op de achtergrond de brochure Cultuurhistorie Lorentzsluizen van zijn omgeving. Dit betekent bijvoorbeeld dat ROL VAN DE RIJKSDIENST 92007 terughoudendheid is vereist bij het ontwerpen De Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurland- van nieuw wegmeubilair en bij het plaatsen van schap en Monumenten streeft naar zorgvuldige opgaande beplanting. Het heeft de voorkeur de omgang met de Afsluitdijk, inclusief het Wadden- De Afsluitdijk ruimtelijke samenhang met de verdedigingslinies, landschap, het IJsselmeer en de bijbehorende het IJsselmeer en de Waddenzee te behouden en monumenten en militaire stellingen. Het is zo mogelijk te versterken. Dit geldt ook voor de onze taak de cultuurhistorische waarde van de samenhang van de dijk met de werkeilanden. Afsluitdijk in te brengen in plannen en besluiten In 2007 is het precies 75 jaar geleden dat de Afsluitdijk werd van andere overheden, als de provincies, gesloten, een van de belangrijkste iconen van de Nederlandse Architectuurhistorische randvoorwaarden gemeenten, Rijkswaterstaat en het College van waterstaatsgeschiedenis. Er zijn diverse plannen om de dijk in De bouwwerken rond de Afsluitdijk worden Rijksadviseurs. de komende decennia ingrijpend aan te passen, met name om gekenmerkt door een eenduidige en eenvoudige De reeks ruimtelijke ingrepen die de Afsluitdijk redenen van veiligheid en waterhuishouding. Het is van groot vormgeving en kleur- en materiaalgebruik. Dit het komende decennium te wachten staat, zal belang dat deze ingrepen plaatsvinden met in achtneming van zou ook uitgangspunt mogen zijn bij eventuele zeker van invloed zijn op de inrichting en de de cultuurhistorische waarde van de Afsluitdijk. Deze brochure aanpassingen van bestaande bouwwerken en cultuurhistorische waarde van de dijk. Het is geeft de randvoorwaarden daarvoor aan. bij nieuwe bouwwerken. De bouwwerken vormen van belang dat deze aanpassingen ten minste één geheel wat betreft stijl en tijdsperiode. met inachtneming van het karakter van de dijk Nieuwe bouwwerken zouden deze ‘familie’ horen worden uitgevoerd. De ingrepen kunnen er INLEIDING te respecteren. De sluiscomplexen gelden als echter zeker ook toe bijdragen dat de cultuur- Hoewel vrijwel elke Nederlander de Afsluitdijk kent en jaarlijks vele bijzonder werk uit het oeuvre van Roosenburg. historische waarde van de Afsluitdijk nog verder buitenlandse toeristen de dijk bezoeken, is de geschiedenis en de cultuur- Bij aanpassingen is het zaak met dit aspect wordt versterkt. De randvoorwaarden uit deze historische betekenis ervan bij lang niet iedereen bekend. Deze vaste rekening te houden. brochure geven hiervoor een aanzet. • verbinding tussen Noord-Holland en Friesland speelde een hoofdrol in de strijd tegen het water, bij de landaanwinning en bij de landsverdediging. De hoge cultuurhistorische waarde van de Afsluitdijk wordt, naast zijn INFORMATIE EN ADVIES ANDERE RACM-BROCHURES Tekst en schetsen Lonneke van de Goor Foto’s en kaart betekenis voor de Nederlandse waterstaatsgeschiedenis, met name Wilt u meer weten of advies over dit onderwerp, neem Te bestellen via [email protected]. RACM Vormgeving ontwerpjanhaandrikman, bepaald door de grote ruimtelijke en visuele samenhang tussen alle ele- dan contact op met de Rijksdienst voor Archeologie, - Infrastructuur Doornenburg Druk Boom PLaneta, Haarlem menten die samen de dijk vormen: van het dijklichaam zelf tot en met de Cultuurlandschap en Monumenten: mevrouw. ir. L.P.J. Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend. erop en erbij gebouwde monumenten. De Rijksdienst staat dan ook voor van de Goor, (033) 42 27 753, [email protected]. LITERATUUR ISSN 1569-7606 dat bij ruimtelijke wijzigingen de Afsluitdijk als samenhangend geheel - Bosch, A., & Ham, W. van der (1998). Twee eeuwen wordt beschouwd. Tevens hoort de openheid van het landschap rond de NUTTIGE ADRESSEN Rijkswaterstaat 1798-1998, Zaltbommel. Gratis abonnementen op onze Nieuwsbrief met Afsluitdijk zo veel mogelijk te worden gerespecteerd. RACM Lelystad - Op weerstand gebouwd: verdedigingslinies als brochures, adreswijzigingen, bestellingen van meerdere Ook de eenvormige, consequent toegepaste vormgeving, het continue Oostvaardersdijk 01-04, 8244 PA Lelystad militair erfgoed (2004). Rijksdienst voor de Monu- exemplaren en al uw vakinhoudelijke vragen: profiel en de eenheid in materiaalgebruik zijn karakteristiek. Het sterk (0320) 26 97 00, fax (033) 42 17 799 mentenzorg, Zeist. [email protected] of (033) 42 17 456. Alle in deze uitgave utilitaire of civieltechnische karakter van de aanleg komt daarin tot uiting. [email protected], www.racm.nl - Toelichting bij het besluit tot aanwijzing van gepubliceerde afbeeldingen van de RACM zijn tegen De Rijksdienst bepleit dat eventuele nieuwe bouwwerken de stijl van de het beschermde dorpsgezicht Kornwerderzand betaling te bestellen via (030) 69 83 300. bestaande respecteren. Nieuw Land Erfgoedcentrum (concept) (2003). Rijksdienst voor de Monumenten- Daarnaast zijn onderdelen van de Stellingen van Den Oever en Kornwerder- Postbus 73, 8200 AB Lelystad zorg, Zeist. De Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en zand en een aantal bij de dijk behorende bouwwerken aangewezen als (0320) 26 07 99, fax (0320) 26 04 36 - Ven, G.P. van de (2003). Leefbaar Laagland: Monumenten is, in samenwerking met anderen, ver- rijksmonument. De Afsluitdijk zelf heeft de status van monument niet. [email protected], geschiedenis van de waterbeheersing en land- antwoordelijk voor de zorg voor het Nederlandse erf- De inzet van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monu- www.nieuwlanderfgoedcentrum.nl aanwinning in Nederland, Utrecht. goed boven en onder de grond en onder water. In 2006 menten is er op gericht om de cultuurhistorische waarde van de Afsluit- zijn de Rijksdienst voor de Monumentenzorg en de dijk te behouden en verder te ontwikkelen. Rijkswaterstaat RACM Brochure Cultuurhistorie 9 juni 2007 Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek Postbus 20906, 2500 EX Den Haag Redactie Frank Altenburg, Pim Brinkman, Okko samengevoegd tot één nieuwe rijksdienst. Wij zijn (070) 35 18 080, fax (070) 35 18 335 Kloosterman, Lammert Prins, Lodewijk van Roij onderdeel van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur www.rijkswaterstaat.nl en Dirk Snoodijk en Wetenschap. De Afsluitdijk, met links de Waddenzee en rechts het IJsselmeer Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten RACM Amersfoort Kerkstraat 1, 3811 CV Amersfoort, (033) 42 27 777 Postbus 1600, 3800 BP Amersfoort RACM Lelystad Oostvaardersdijk 01-04, 8244 PA Lelystad, (0320) 26 97 00 De sluizen zijn een voorbeeld van het bouwen in gewapend beton, waarbij (033) 42 17 421, fax (033) 42 17 799, [email protected], www.racm.nl RACM Zeist Broederplein 41, 3703 CD Zeist, (030) 69 83 211 het beton door een plastische behandeling monumentaal van karakter is 2 3 De Stelling van Kornwerderzand moest zowel de toegang tot Noord-Holland als de Afsluitdijk zelf verdedigen HISTORISCHE ONTWIKKELING De aanleg van de Afsluitdijk begon in 1920 met Verdediging Op 28 mei 1932 werd bij de Vlieter, op de plek de bouw van de dijk door het Amsteldiep, die het De Afsluitdijk heeft een lengte van dertig waar nu het Monument op de Afsluitdijk staat, eiland Wieringen met het vasteland van Noord- kilometer en vormt de langste rechte lijn van het laatste gat in de dijk gesloten. Hiermee Holland verbond. Deze dijk van tweeënhalve Nederland. Ter hoogte van Kornwerderzand was de Zuiderzee verleden tijd en ontstond het kilometer lang betekende het einde van Wieringen maakt de dijk een lichte knik naar het noorden. IJsselmeer. als eiland. Bij de bouw werden ervaringen opge- Volgens het oorspronkelijke plan zou de dijk Voor het afsluiten en droogmaken van de daan die van grote betekenis zijn geweest voor aansluiten op de kust bij Piaam, maar later Zuiderzee zijn al sinds de zeventiende eeuw de bouw van de eigenlijke Afsluitdijk. werd gekozen voor een noordelijker gelegen plannen gemaakt. In de tweede helft van de De werkzaamheden voor de afsluiting tussen aansluiting. Hierdoor kon beter worden inge- negentiende eeuw begonnen die plannen Den Oever op Wieringen in Noord-Holland en speeld op de getijdenwerking en de aanwezig- serieuze vormen aan te nemen. Vanuit het Zurich in Friesland begonnen in 1927. De Afsluit- heid van stroomgeulen in de ondergrond, en oogpunt van landsverdediging echter werd hier- dijk is aangelegd vanuit drie werkeilanden: een konden de Lorentzsluizen worden gebouwd op tegen steeds bezwaar gemaakt. De aanleg van bij Kornwerderzand, een bij Den Oever en een het Kornwerderzand, een al bestaande zand- een dijk door de Zuiderzee zou de toegang tot halverwege, bij Breezand. De geringe hoeveel- plaat in de Zuiderzee. Bovendien betekende het dichtbevolkte en economisch belangrijke heid bebouwing van de Afsluitdijk is met name de knik in de dijk een belangrijk strategisch westen van ons land te gemakkelijk maken. geconcentreerd op deze werkeilanden. voordeel voor de verdediging, omdat een van Na de watersnoodramp van 1916 wogen de Nadat in 1932 de laatste opening werd gesloten, de kazematten precies in het verlengde van de waterhuishoudkundige argumenten voor afslui- was de Afsluitdijk in 1933 klaar en werd toen eerst dijk kon worden gebouwd. ting echter steeds zwaarder. In 1918 werd het in januari beperkt opengesteld voor betalend Om Holland, het dichtst bevolkte deel van ons wetsontwerp van minister Lely van Waterstaat verkeer en vervolgens in september plechtig CONSTRUCTIE Waterhuishouding Verbinding