Adam Didur Droga artystyczna przez Metropolitan Opera do Bytomia Adam Didur Droga artystyczna przez Metropolitan Opera do Bytomia Materiały z Interdyscyplinarnej Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniach 11–12 maja 2017 roku na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach pod redakcją naukową Grażyny Golik-Szarawarskiej Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2020 Recenzenci: Ryszard Daniel Golianek Stanisław Sławomir Nicieja Spis treści Słowo wstępne (Grażyna Golik-Szarawarska) 7 Anna Wypych-Gawrońska Polski teatr muzyczny Adama Didura 17 Barbara Maresz Debiuty i pierwsze lwowskie występy gościnne Adama Didura 38 Mariola Szydłowska Niedoszła dyrekcja Adama Didura we Lwowie w 1926 roku 56 Małgorzata Komorowska Marcella Sembrich-Kochańska i Adam Didur – w przyjaźni na scenie i w ży- ciu 69 Jacek Mikołajczyk Amerykańskie wojny operowe – wczesna historia Metropolitan Opera w cza- sach Adamo Didura 75 Elżbieta Szwed Adam Didur na scenie Teatru Polskiego w Katowicach 85 Andrzej Linert Adam Didur – założyciel i kontynuator 93 Grażyna Golik-Szarawarska Uczniowie Adama Didura wobec okoliczności politycznych. Rekonesans 112 Anna Meiser Genius loci, Mistrz i Jego Zespół – o przeszkodach pozornie nie do pokonania na początku Opery Śląskiej 151 6 Spis treści Aneks Leon Markiewicz Prezentacja wybranych nagrań Adama Didura 169 Feliks Widera Otwarcie obrad konferencyjnych 174 Łukasz Goik Otwarcie obrad konferencyjnych 178 Magdalena Pastuch Otwarcie obrad konferencyjnych 180 Beata Gontarz Otwarcie obrad konferencyjnych 182 Noty o Autorach 185 Indeks nazwisk (oprac. Grażyna Golik-Szarawarska) 191 Spis ilustracji 199 Słowo wstępne Idea monografii Adam Didur. Droga artystyczna przez Metropolitan Opera do Bytomia zrodziła się z obcowania z dokumentami dotyczącymi ostatniego etapu życia i twórczości Adama Didura – polskiego śpiewaka operowego o światowej sławie, który występował na wszystkich największych scenach operowych, krajowych i zagranicznych. Pomysłodawczyni, aktualnie redak- tor naukowy monografii wieloautorskiej, uczestniczyła w 2011 roku w od- bywających się w Katowicach uroczystościach upamiętniających 70. rocznicę mordu na profesorach lwowskich dokonanego przez hitlerowców na Wzgó- rzach Wuleckich. 26 maja 2011 roku przysłuchiwała się obradom Konferencji Niezwykła więź Kresów Wschodnich i Zachodnich zorganizowanej na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Śląskiego. 19 czerwca 2011 roku wzięła udział wraz ze swoimi doktorantami w Ceremonii odsłonięcia w krypcie Katedry Chrystusa Króla w Katowicach tablicy pamiątkowej ze stosowną inskrypcją. Zachęcona przez Prof. zw. dr hab. Krystynę Heską-Kwaśniewicz, rozpoczęła jako historyk teatru badania nad wpływem artystów lwowskich na rozwój kultury, w tym teatru operowego na Górnym Śląsku po 1945 roku. Podjęła sugestię o szczególnym znaczeniu działalności Adama Didura i trudnoś- ciach, jakie niesie ze sobą próba rekonstrukcji dziejów opery na Górnym Śląsku po drugiej wojnie światowej. Adam Didur, zasłużony dla inicjatyw patriotycznych na świecie, działał na rzecz organizacji życia muzycznego po odzyskaniu przez Polskę niepod- ległości wraz z Ignacym Janem Paderewskim1 oraz Marceliną Sembrich- -Kochańską2, z którymi pozostawał w serdecznej przyjaźni i konsekwentnie 1 W tym kontekście podkreślić przyjdzie znaczenie merytoryczne i ideowe wystawy Paderewski w Muzeum Narodowym w Warszawie (17.02–20.05.2018). 2 Zob. M. Komorowska, J. Multarzyński: Marcella Sembrich-Kochańska – artystka świa- ta. Wyd. 2 zmienione i poszerzone. Warszawa 2016. 8 Słowo wstępne kontynuował tę misję po drugiej wojnie światowej. W 1927 roku rząd Rze- czypospolitej odznaczył Didura za jego zasługi Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta. W 1945 roku artysta tworzył Operę Katowicką z udziałem ekspatriowanych artystów Opery Lwowskiej w toku zaciętej walki politycz- nej z komunistycznymi władzami województwa śląsko-dąbrowskiego. Jego zasługą było pierwsze powojenne wystawienie Halki Stanisława Moniuszki 14 czerwca 1945 roku, transmitowane również na antenie Polskiego Radia 25 grudnia 1945 roku. Zmagania o Operę Katowicką przypłacił życiem. Zmarł 7 stycznia 1946 roku w murach PWSM w Katowicach, w której był profesorem śpiewu solowego i dziekanem Wydziału Wokalistyki. W prze- milczanej w przedmiotowych opracowaniach, opublikowanej w „Dzienni- ku Zachodnim” w 1946 roku rozmowie z Julianem Lewańskim3, który jako ostatni widział Adama Didura przed udaniem się Mistrza na swoją Naj- większą lekcję. Ostatnią4, okazało się, że zdążył jeszcze ustalić tematykę pla- nowanego na 9 stycznia odczytu: O drodze operowej przez Metropolitan Opera do Bytomia5. W tomie pokonferencyjnym zatytułowanym Niezwykła więź Kresów Wschodnich i Zachodnich. Wpływ lwowian na rozwój nauki i kultury na Górnym Śląsku po 1945 roku6, będącym pokłosiem przywołanej na wstępie konferencji z 2011 roku można już było zamknąć wstępne obszerne kwerendy tekstem pt. Lwowski rodowód Opery na Śląsku po II wojnie światowej. Rekonesans ba- dawczy7. Tytuł podrozdziału: Śmierć Adama Didura. Testament Artysty stał się punktem wyjścia do kontynuacji badań. Zaawansowane starania zmierzające do organizacji konferencji dla uczczenia 70. rocznicy śmierci Adama Didura w 2016 roku przerwać przy- szło z przyczyn niezależnych. Wysiłek organizacyjny podjęty na nowo w 2017 roku zwieńczyły obrady konferencyjne, w toku których badacze i ludzie kultury przeprowadzili naukową analizę i interpretację spuścizny Adama Didura z zastosowaniem nowych metod badawczych w dziedzinie teatrologii i muzykologii. Konferencja naukowa nt. Adam Didur. Droga artystyczna przez Metropoli- tan Opera do Bytomia, która miała miejsce 11–12 maja 2017 roku na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, podjęła temat usta- lony przez Adama Didura w dniu śmierci. Uczestnicy obrad, badacze łą- 3 J. Lewański: Adam Didur i Opera Śląska. „Dziennik Zachodni” 1946, nr 13. 4 Tamże. 5 Tamże. 6 Niezwykła więź Kresów Wschodnich i Zachodnich. Wpływ lwowian na rozwój nauki i kul- tury na Górnym Śląsku po 1945 roku. Red. K. Heska-Kwaśniewicz, A. Ratuszna, E. Żuraw- ska. Katowice 2012. 7 G. Golik-Szarawarska: Lwowski rodowód Opery na Śląsku po II wojnie światowej. Re- konesans badawczy. W: Niezwykła więź Kresów Wschodnich i Zachodnich…, s. 135–153. Słowo wstępne 9 czący refleksję naukową i artystyczną z zakresu teatrologii, muzykologii i historii współczesnej oraz ludzie kultury, stworzyli ten wielowątkowy od- czyt, którego nie zdążył wygłosić Adam Didur. Jego odczyt miał niewątpli- wie – w roku 1946 – stanowić argument w toczącej się walce ideologicznej o kształt życia muzycznego, w tym teatru operowego na Górnym Śląsku. W walce nierównej, bo wydaje się, że zamiarem Artysty w sytuacji zagra- żającej jego artystycznym planom było postawienie na szalę swego autory- tetu, co w świetle ówczesnych okoliczności politycznych nabiera tragicznej wymowy. W pierwszym dniu Konferencji uczestnicy chwilą milczenia uczcili pa- mięć śp. Adama Didura, gromadząc się nad Jego grobem znajdującym się na cmentarzu przy ul. Francuskiej w Katowicach8. Konferencja skupiła grono specjalistów i badaczy z ośrodków w Ka- towicach, Warszawie, Krakowie i Częstochowie. W toku obrad dokonano licznych ustaleń i dopełnień w zakresie podjętej problematyki badawczej. Poruszone zostały wątki problemowe, które do tej pory nie pojawiły się w żadnych opracowaniach. W świetle ustaleń bio-bibliograficznych oraz historyczno-teatralnych uwidoczniona została potrzeba sprostowań i uzu- pełnień w odniesieniu do istniejących opracowań polskich i obcojęzycznych dotyczących Adama Didura oraz kręgu Jego uczniów. Niezwykle twórcza dyskusja pozwoliła nie tylko rozwinąć i uzupełnić poruszane w odczytach tematy. Pojawiły się konkretne propozycje publikacji dodatkowych tekstów oraz odnalezionych archiwaliów w zbiorach polskich i obcych na temat twórczości i działalności Adama Didura. Odnosząc się z należną atencją do istniejącej literatury przedmiotu, zauwa- żono potrzebę nowego opracowania o charakterze monograficznym spuś- cizny artystycznej, pedagogicznej i organizacyjnej Didura, które uwzględni aktualny stan badań. Obrady uświadomiły dotkliwy brak obszernych opra- cowań naukowych na temat występów Didura na scenach światowych, w tym głównie Metropolitan Opera oraz Teatro alla Scala. W wypadku Jego uczniów, jak choćby Wiktorii Calmy, Lesława Finzego, Andrzeja Hiol- skiego, Franciszka Arno-Kustosika, podkreślono pilną potrzebę opracowa- nia pierwszych monografii artystów. Z punktu widzenia metodologii badań widoczna stała się konieczność zespołowości poszukiwań, łączących wiedzę i umiejętności przedstawicieli różnych dziedzin naukowych. Przedstawione teksty dowodnie ukazywały, że opierają się na czasochłonnych kwerendach archiwalnych wymagających ogromnego wysiłku i zaangażowania z uwagi na stan oraz rozproszenie dokumentów. W tym kontekście z wielkim uzna- 8 Grobowiec śp. Adama Didura poddany został w ostatnich latach renowacji i obec- nie na zmienionej tablicy nagrobnej widnieje napis: Ś.P. Adam Didur, Dyrektor Opery Śląskiej, Dziekan Wydziału Wokalnego Wyższej Szkoły Muzycznej w Katowicach 1873–1946. 10 Słowo wstępne niem podkreślono wyniki osiągnięte przez zespół redakcyjny trzeciego tomu pomnikowego Słownika biograficznego teatru polskiego9. W monografii, w której jako ogólną zasadę porządkującą przyjęto chro- nologię twórczości i działalności Adama Didura, podjęto starania – gdzie okazało się to możliwe – umiejscowienia ich w procesie historyczno- -teatralnym. Całość otwiera tekst Anny Wypych-Gawrońskiej pt. Polski teatr muzycz- ny Adama Didura, w którym rozważana