ABSTRACT. Pokrzywniak Józef Tomasz, Ignacy Krasicki. Wśród pisarzy polskiego oświecenia [Ignacy Krasicki: Among the Writers of the Polish Enlightenment]. Po- znań 2015. Adam Mickiewicz University Press. Pp. 396. ISBN 978-83-232-2881-3. Texts in Polish with a summary in English. This book, just like the title, consists of two parts of unequal length. The first part is devoted to the writers of the Polish Enlightenment and their presence in the minds of contemporary recipients of culture after the 200 years that have passed since the end of this literary period. This presence is assessed based on school and university textbooks, reading lists for students as well as publishing series. Adam Mickiewicz’s opinion on the writers of the Polish Enlightenment period counterpoints this picture. This national poet’s opinion is particularly important because he was an authority and has had a great influence on Polish culture. The reflections about Krasicki begin with a critical review of studies on his life and work. These studies commenced over 200 years ago with F.K. Dmochowski’s famous Mowa… [Speech…] and they represent various wise and accurate judgements and opinions, which have stood the test of time in spite of persistent stereotypes that are resistant to facts. This state of knowledge provides a good starting point for studies on selected key issues related to the works of Krasicki, who was both a poet and bishop, such as his religiousness and attitude to classicism as well as the meanings and artistic character of his most important liter- ary works, i.e. Myszeida [Mouseiad], Monachomachia [War of the Monks], Bajki [Fables], Satyry [Satires] or comedies. Józef Tomasz Pokrzywniak, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej, Zakład Literatury Staropolskiej i Oświecenia, ul. Fredry 10, 61-701 Poznań, Poland Recenzent: prof. dr hab. Jerzy Snopek Publikacja dofinansowana przez Rektora Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza oraz Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej UAM © Józef Tomasz Pokrzywniak 2015 This edition © Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2015 Projekt okładki i stron tytułowych: Helena Oszmiańska-Napierała Redaktor: Halina Oszmiańska Redaktor techniczny: Dorota Borowiak Łamanie komputerowe: Eugeniusz Strykowski ISBN 978-83-232-2881-3 4 SPIS TREŚCI I. PISARZE POLSKIEGO OŚWIECENIA po dwustu latach… ............................................................. 11 … i w oczach Adama Mickiewicza ........................................... 30 II. IGNACY KRASICKI Dwa wieki badań .............................................................. 63 Warmiński samotnik .......................................................... 93 Klasycysta roztropny .......................................................... 111 Pisarz religijny ................................................................. 126 Satyryk wśród konwencji gatunku .......................................... 170 Bajkopisarz wśród stereotypów .............................................. 244 Ironista zagadkowy. Wokół sensów Myszeidy ............................ 268 Krytyk żartobliwy. Monachomachia w świetle Antymonachomachii . 289 Komediopisarz zlekceważony ................................................ 309 Poeta (nie)okolicznościowy ................................................... 334 Polityk odważny ............................................................... 356 Posłowie ........................................................................ 375 Nota bibliograficzna ........................................................... 377 Indeks nazwisk ................................................................. 379 Indeks utworów Ignacego Krasickiego omawianych i przywoływa- nych w książce ............................................................ 387 Spis ilustracji ................................................................... 391 Ignacy Krasicki: Among the Writers of the Polish Enlightenment (Summary) ................................................................. 393 5 6 Ta książka by nie powstała, gdyby nie zachęta sprzed wielu laty – potem wielokrotnie konkretyzowana – ze strony Profeso- ra Zbigniewa Golińskiego, bym zainteresował się największym pisarzem polskiego oświecenia; nie powstałaby też, gdyby nie Pracownia Literatury Oświecenia Instytutu Badań Literackich PAN, kierowana latami przez Profesor Teresę Kostkiewiczo- wą. To tam miałem możliwość przedstawiania prób nauko- wych i uczestniczenia w ciekawych dyskusjach, podobnie jak w rodzimym środowisku Instytutu Filologii Polskiej, a szcze- gólnie w gronie Koleżanek i Kolegów z Zakładu Literatury Staropolskiej i Oświecenia. Nie powstałaby też, gdyby nie sta- nowczy nacisk obecnego Dyrektora IFP, a mego wieloletniego współpracownika na polonistycznych urzędach, Profesora Krzysztofa Trybusia. Powstałaby zaś znacznie później i z większym trudem, gdyby nie komputerowa biegłość mojej córki Anny, która rozsypanym skanom maszynopisów i nadbitek sprawnie na- dawała czytelność, umożliwiającą dalszą obróbkę. Dziękuję! 7 8 9 10 PO DWUSTU LATACH… ytuł niniejszych rozważań nie jest, co oczywiste, precyzyj- T ny, a efekt końcowy nie będzie zapewne zaskakujący. Gra- nica dwustu lat nie wyznacza chronologii precyzyjnej. Jeśli bowiem, nie wchodząc w szczegóły starego, ale już jakoś roz- strzygniętego sporu periodyzacyjnego, uznać, że oświecenie w Polsce trwa mniej więcej w latach 1740-1820, to od jego daty startowej minęło już ponad 270 lat, a od daty końcowej niespełna 200. Nie ulega jednak wątpliwości, że właśnie dwie- ście lat temu oświecenie miało najważniejsze lata za sobą i zmierzało do nieuchronnego schyłku. Obecność pisarzy tej formacji w naszych czasach można by badać na różne sposo- by. Można by przejrzeć oświeceniowe antologie poezji (czy rzadziej prozy), ale także antologie gatunków czy tematów i zobaczyć, jaką pozycję i jakie miejsce zajmują w nich twórcy oświeceniowi oraz ilu ich jest tam obecnych. Można by omó- wić współczesne edycje krytyczne i popularne tekstów pisarzy tamtej epoki; można by zreferować ostatnie opracowania, po- święcone pisarzom pierwszej wielkości i twórcom drugiego czy dalszych rzędów1. Można by przejrzeć licealne podręczniki ____________ 1 Np. należałoby wtedy wymienić Krasickiego autorstwa Zbigniewa Goliń- skiego (Warszawa 2002), a także w jego opracowaniu dwutomowy Kalendarz życia i twórczości Ignacego Krasickiego (Poznań 2011) czy obszerne opracowa- nie Elżbiety Z. Wichrowskiej Kantorbery Tymowski w świetle nowych źródeł z roku 2002 oraz opracowane przez tę samą autorkę Poezje zebrane Tymow- skiego z 2005 roku. Należałoby omówić całą serię „Biblioteka Pisarzy Polskiego Oświecenia”, redagowaną przez zespół pod kierunkiem Jerzego Snopka, tak jak 11 do języka polskiego, by zrekonstruować wiedzę o literaturze oświecenia na poziomie maturalnym, i spisy lektur obowiązu- jące i zalecane na studiach polonistycznych, by uświadomić sobie stan wiedzy na ten temat przyszłych licencjatów i magi- strów filologii polskiej. Można by wreszcie, wykorzystując współczesne techniki socjologiczne, przeprowadzić stosowne badania ankietowe w określonych grupach wiekowych i za- wodowych, lub też, co chyba dla pisarzy sprzed dwustu lat byłoby najmniej korzystne, sprawdzić ich obecność na pół- kach i w rejestrach wypożyczeń bibliotek publicznych. Każde z takich badań miałoby sens i mówiłoby jakąś część prawdy o współczesnej recepcji i percepcji literatury polskie- go oświecenia. Interesuje mnie tu jednak inny fragment tej literackiej rzeczywistości; jej obecność w ujęciach syntetycz- nych, w tradycyjnych podręcznikach akademickich i w innych opracowaniach o charakterze monograficznym. Czytane są one czasem przez pasjonatów, głównie jednak przez studen- tów polonistyki. Punktem wyjścia niech będą jednak uniwer- syteckie spisy lektur. Różnią się one w szczegółach, ale w ka- nonie podstawowym obejmują zaledwie kilkanaście nazwisk. Są to: Franciszek Bohomolec, Adam Kazimierz Czartoryski, Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki, Ignacy Krasicki, Franciszek Karpiński, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Franci- szek Zabłocki, Franciszek Ksawery Dmochowski, Julian Ursyn Niemcewicz, Wojciech Bogusławski, Stanisław Staszic, Jan Potocki, Maria Wirtemberska, Alojzy Feliński, Kajetan Koź- mian. Zalecane są ponadto wybrane wiersze poetów z antolo- gii Teresy Kostkiewiczowej i Zbigniewa Golińskiego Świat poprawiać – zuchwałe rzemiosło i z obu antologii Zdzisława ____________ należałoby omówić znacznie wcześniejszą serię „Zapomniani Poeci Oświecenia” pod red. Elżbiety Aleksandrowskiej; serię, w której wyszły m.in. przez nią opra- cowane Wiersze Józefa Morelowskiego (Wrocław 1983); czy np. Wiersze wy- brane Elżbiety Drużbackiej opracowane przez Krystynę Stasiewicz (Warszawa 2003). To tylko nieliczne przykłady przedsięwzięć naukowych i edytorskich, zmieniających obecność pisarzy oświecenia w naszych czasach. 12 Pisarze polskiego oświecenia, t. 1, karta tytułowa Libery: Poezja polska XVIII wieku i Poezja polska 1800-1830, a także z późniejszego, z roku 2006, opracowania Między roz- paczą i nadzieją. Antologia poezji porozbiorowej lat 1793- 1806 Marka Nalepy i ze wstępem Piotra Żbikowskiego. Spisy te trudne są w tej chwili do szczegółowego omówienia, gdyż polonistyki uniwersyteckie wdrożyły tzw. tryb boloński stu- diów dwustopniowych: trzyletnich licencjackich i dwuletnich magisterskich. Kanony lektur, jakkolwiek obowiązujące, są więc 13 ciągle w większości ośrodków w stadium swoistego ekspery- mentu i minie trochę czasu, zanim się ustabilizują.