HAYALT BEY 'ald Şerf:ıi Tecridi'l-"akii'id. Naslruddln-i sı Süleymaniye Kütüphanesi'nde mevcut­ HAYALİ BEY TGs!' nin Tecrfdü '1-'aka'id'i üzerine Seyyid tur (Şehid Ali Paşa. nr. 2720/11. vr. 163b­ (ö. 964/1556-57) Şerif ei-Cürcanl tarafından yapılan şer­ ı 68•ı. Divan şairi. hin ilk bölümüyle ilgili bir haşiye olup Fıkıh. 1. ljô:şiye 'a1ô: Şerf:ıi'l- Vikiiye. L _j Taşköprizade ( eş-Şeka'ik, s. 142). Kati b Tacüşşerla'nın. Merginanl'nin eJ-Hidô.• Çelebi (Keş{ü'{.-?.unün, ı. 34 1ı ve Bağdat­ ye'sine el-Vikiiye adıyla yazdığı şerh Vardar Yenicesi'nde doğdu (ı 497- ı 499 lı İsmail Paşa (Hediyyetü'l-'arifin, ı. 132ı üzerine Sadrüşşerla Ubeydullah b. Mes­ [?Jı Asıl adı Mehmed, lakabı Bekar Me­ tarafından Hayall'ye nisbet edilmektedir. 'Gd tarafından yapılan şerhin haşiyesi mi'dir. Yetişme çağında esaslı bir öğrenim 4. ljô.şiye 'ala Şerf:ıi'l-Makiişıd. Tefta­ olup Adıyaman İl Halk Kütüphanesi'nde göremeyen şair. o sıralarda Yenice'ye uğ ­ zanl'nin Şerf:ıu'l-Makiişıd adlı eserinin (nr. ı ı bir nüshası bulunmaktadır . Z.ljô.• rayan Kalender! şeyhi Baba Ali Mest-i beşinci "maksad"ına haşiyedir. Eserin Sü ­ şiye 'alô: ŞerJ:ıi Mul].taşari'1-Müntehô.. Acemi (Sicill-i Osman!, 111 . 493ı ve mürid• leymaniye (Şehid Ali Paşa, nr. 2829, vr. İbnü'I-Hacib'in Mul].taşarü'1-Müntehô. lerinin cazibesine kapılarak onlara katıl­ 9-29; Fatih, nr. 2984/1 ı ve Ragıb Paşa (nr. adlı eserine Adudüddin ei-Tel tarafından dı. Bunlarla birlikte seyahat ederek bir­ 796ı kütüphanelerinde nüshaları bulun­ yapılan şerhe Seyyid Şerif ei-Cürcanl'nin kaç defa istanbul'a gidip geldi. Bu yolcu­ maktadır. Şehid Ali Paşa nüshasının ka­ yazdığı haşiyenin haşiyesidir. Eserin Mil­ luklarının birinde, böyle güzel bir gencin pağında kitabın adı Ta'likQtü Molla Ija­ let (Feyzullah Efendi. nr. 597). Murad Kalenderller arasında yaşamasını uygun yô:li 'alô: mevô:çlı' min Şerf:ıi'l - Makiişıd Molla (nr. 656ı ve Süleymaniye (Hamidi­ bulmayan istanbul Kadısı Sarı Gürz NG­ şeklinde kaydedilmiştir . Hayall'nin bu ha­ ye, nr. 437; Laleli. nr. 726; Kasldecizade, reddin tarafından şehir muhtesibi Uzun şiyesine Kul Ahmed b. Muhammed Hızır nr. 712 ı kütüphanelerinde nüshaları var­ Ali'ye emanet edildi. Bir şiirinde Şah Ba­ tarafından tekrar bir haşiye yazılmıştır dır. 3. ljô.şiyetü't-Te1vif:ı. Sadrüşşerla'­ yezid'in dergahını mesken tuttuğundan (Antalya Elma! ı ilçe Halk Ktp., nr. 91/2; nın Tenkif:ıu '1-uşCıJ'üne yine kendisi ta­ bahsettiğine göre. Hayall'nin istanbul'a Edirne Selimiye Ktp., nr. 975, 976; Diya­ rafından et-Tavzif:ı adıyla yazılan şerhe ll. Bayezid'in saltanat yıllarında ve 1S 12'­ net işleri Başkanlığı Ktp., nr. 4263; Şar­ Teftazanl'nin et- Te1vif:ı adıyla yaptığı den önceki bir tarihte gelmiş olması ge­ klka ra ağaç Ktp .. n r. O12; Ragı b Paşa Ktp .. haşiyenin haşiyesidir. Eserin müellif hat­ rekir. Muhtesip Uzun Ali'ye emanet edil­ nr. 1456ı . S.ljô.şiyetü Şerf:ıi'l-Mevô:kıf. tından istinsah edilmiş bir nüshası Beya­ mesi ise Sarı Gürz NGreddin Efendi'nin Cürcanl'nin, lcl'nin el-Mevô.kıf'ına yaz­ zıt Devlet Kütüphanesi'nde ·bulunmak­ ilk istanbul kadılığı zamanına ( 15 ı ı -1513ı dığı şerhin ikinci "mevkıf"ının haşiyesidir. tadır (nr. 1740ı . Sursalı Mehmed Tahir'in rastladığından NGreddin Efendi'nin 1519- Müellif hattı ile olan bir nüshası Süleyma­ Hayall'ye nisbet ettiği (Osmanlı fVTüelli{• 1522 yılları arasındaki ikinci kadılığı dev­ niye Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (Şe h id Al i leri, ı. 29 ı ı ljô:şiyetü '1-Ferô:'iz'in herhan­ resi için söz konusu olamaz. Çünkü bu yıl­ Paşa , nr. 2844/7, vr. 105- ı 1 3ı. 6.ljô:şiye gi bir nüshasına rastlanmamıştır. larda Hayall Kanuni Sultan Süleyman'ın 'ald Risô:leti i§bô:ti'l-vô.cib. Celaleddin Hayall'nin Arap dili ve edebiyatı konu­ çevresine girmiş, Aşık Çelebi'nin şair Ga­ ed-Dewanl'nin ݧbô.tü'l-vô:cib risalesine sunda tesbit edilebilen tek eseri et-Ta'- zall Deli Birader'den söz ederken belirt­ haşiyedir (Ragıb Paşa Ktp .. nr. 1456ı . 1ikiit 'a1e'1-Mutavve1 olup eser. Sekka­ tiği gibi (fVTeşairü'ş-şuara, vr. 291 •-298•ı Katib Çelebi ile Bağdatlı İsmail Paşa kl'nin Miftô.J:ıu 'J-1ı1Cım 'unun üçüncü bö• 1522 yılında Kanuni ile birlikte Rodos se­ Hayall'ye lfô:şiye 'alô: Şerf:ıi'1-'Akii'idi'1- lümü için Hatlb ei-Kazvlnl tarafından ya­ fe ri ne katılmıştır. Şairin Rodos'un fethi 'Açiudiyye adıyla bir eser nisbet etmek­ zılan et-Tell].iş'e Teftazanl'nin yaptığı el­ münasebetiyle Kanuni'ye bir de kaside te ve bunun kl'nin akaid risalesine Cür• Mutavve1 adlı geniş şerhin ta'likidir. Bir sunduğu bilinmektedir. Baba Ali Mest'in canl tarafından yapılan şerh üzerine ha­ nüshası Atıf Efendi Kütüphanesi'nde meşhur bir şair olmasına gayret ettiği şiye olduğunu kaydetmektedirler (Keş­ mevcuttur (nr. 23 ı 3ı. Hayall'nin bir manzumesinde on dört ya­ fü'?·?unün, ll, 1 144; Hediyyetü'l-'arifin, BiBLiYOGRAFYA : şında iken şiirde şöhrete ulaŞtığını söy• ı. 132ı . Ayrıca Süleymaniye Kütüphane­ Hayali. Şer/:ıu'l-~aşideti'n-nuniyye, istanbul lediği dikkate alınırsa doğum tarihinin si'nde bulunan (Tekelioğlu. nr. 859/4 ı bir 1318, s. 32-33, 50, 70, 94, ı 04; a.mlf.. f:la ş iye 1497-1499 olduğu düşünülebilir. 'ala Şerf:ıi'l-'AI):a'idi'n-Nese{iyye, istanbul1279, risalenin kenarında aynı mahiyette bir istanbul'a geldikten sonra Hayall'nin tür. yer.; Taşköprizade. eş-Şel):a'ii):, s. 139-142; bulunmaktadır. bilgi Ancak bir sayfadan Mecdi. Şekaik Tercümesi, s. 158-161, 198; Ho­ hayatında yeni bir dönem başladı. Bir ibaret olan risalenin. "şeyh" diye zikretti­ ca Sadeddin. Tacü 't-teuarih, ll, 4 78-480; Terni­ yandan kendini yetişti ri rken diğer yan­ ği bir müellifin "kelam-ı nefs!" hakkında­ m i. et-Tabal):atü 's-seniyye, ll , 113-114; Keş­ dan söylediği güzel şiirler onun adını et­ fü '?·?unun , ı, 347; ll, 1144, 1145, 1348, 1857; ki bir cümlesine açıklık getirmeyi amaç• rafa yaymaktaydı. Kabiliyetiyle Defterdar ibnü'l-imad, Şe?erat, VII, 344; Bellğ, Güldeste, ladığı görülmüştür. s. 250, 272, 273; Şevkan ı . e/-Bedrü Hali', 1, Tefsir. 1. Müsveddô.tü Ijayô.li 'a1e'l­ 121-122; Leknevl, el-Feua'idü '1-behiyye, s. 43; Keşşô:i. Zemahşerl'nin tefsiriyle ilgili not­ DavGd-i Karsi. Şert:ıu'l-~aşideti'n-nuniyye, is­ tanbul1318, s. 70, 94; Sicill-i Osmani,ll, 46, lardan ibaret olup müellif hattı ile 121 313; Brockelmann. GAL Suppl., ı , 538, 759; ll, varaklık bir nüshası istanbul Üniversitesi 318, 321; Hediyyetu'l-'ari(in, ı, 132; ll, 1348; Kütüphanesi'ndedir (AY. nr. 1726). 2. Ri­ Osmanlı Müelli{leri, 1, 213, 291-292; ll, 29; Hayali Bey·in sô.1e ii teisiri kav1ihi te'ô:ld : "Kiile'l­ Uzunçarşılı . ilmiye Teşkilat ı , s. 76; Baltacı. Os­ Aşık Çelebi manlı Medrese/eri, s. 142, 327; Mustafa Bilge, mele'ü'lle?:ine ... ". Keşşô:f ve Kadi Bey­ tezkiresindeki ilk Osmanlı Medrese/eri, istanbul 1984, s. 71; minyatürü zavl tefsiri üzerine notlardan oluşmak­ Recep Cici. Kuruluştan Fatih Deurinin Sonuna (Millet Ktp. , tadır. Müellif önsözde bu risalede, adı ge­ Kadar Osmanlılarda Fıkıh Çalışmaları (dokto­ Ali Emiri çen eserlerden A'raf süresini okuduktan ra tezi, 1994. MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü). s. Efendi, 177-178; Kamusü'l-a 'lam, lll, 2070. Tarih , sonra hatırına gelen hususları kaleme al­ nr. 772, dığını kaydetmektedir. Eserin bir nüsha- li! ADiL BEBEK vr. 707') 5 HAYALT BEY İskender Çelebi'nin dikkatini çeken Haya­ madığı belli değilse de Hayall Bey diye ile birlikte padişaha takdim ettiğini dü• li daha sonra da Sadrazam İbrahim Pa­ anıldığına göre kendisine sancak beyliği şündürmektedir. şa'nın teveccühünü kazandı ve çok geç• verilmiş olduğuna hükmedilebilir. Hayall'nin edebi şahsiyetinin gelişme­ meden Kanuni'nin musahibleri arasında Hayatının son yıllarına dair fazla bilgi sinde Vardar Yenicesi'nin rolüne dikkat yer aldı. Rodos'un fethinde. ardından lra­ bulunmayan Hayall Bey Edirne'de öldü . çekmek gerekir. "Mecma-ı şu ara ve men­ keyn Seferi'nde ve Bağdat'ın fethinde Kabri. Uzunkaldırım Mezarlığı'na karşı ba-ı zürefa" diye anılması yanında "ga­ padişahın yanında bulunan şaire 1525- dedelerinden kalma Vize Çelebi Mescidi ziler ocağı ve arifler durağı" olarak ni­ 1526'da günlük 1O. aylık 290 akçe bağ­ avlusu önünde. kendi yaptırdığı Lüleli telendirilen bu küçük Rumeli kasabası landığı. 1528-1 535 yıllarında on bir defa Çeşme'nin sol tarafında pencere yanın­ başta Şeyh Abdullah-ı İlahi olmak üzere 1OOO'er akçelik İhsanlarda bulunulduğu da bulunmaktadır ( Hayall Bey Dfuant, Hayretl. Usüli. Garibi ve Evrenos Bey gi­ mevacib ve in'amat defterlerindeki ka­ naşirin girişi, S. Xl). Hakkında düşürülen bi şair. mutasawıf ve eviad-ı fatihandan yıtlardan öğrenilmektedir. Padişaha bir­ vefat tarihlerinden en güzeli Arşi'nin: "Sö• gazilerio meydana getirdiği bir manevi biri ardınca sunduğu gazel ve kasideler zü dilde. hayali gözde kaldı" mısraıdır. havaya sahipti. Aşık Çelebi'nin naklet­ karşılığında gördüğü ihsanları tezkire sa­ Hayall'nin son yıllarında sıkıntı içinde tiği. "Vardar Yenicesi'nde doğan çocuk hipleri parlak sözlerle anlatırlar. Kendisi­ yaşadığı söyleniyorsa da Gelibolulu Mus­ baba diyecek vakit Farisi söyler" sözü de ne önce ulufe. daha sonra tirnar ve zea­ tafa All onun küçümsenmeyecek bir mi­ burada ne kadar yoğun bir kültür ve sa­ met verilmiştir. Bu ihsanlar sadece hü• ras bıraktığını haber verir. Kınalızade Ha­ nat atmosferinin bulunduğunu göster• kümdardan değil İbrahim Paşa ve İsken­ san Çelebi de Hayall öldükten sonra ço• mektedir. Böyle bir ortamda doğup bü• der Çelebi başta olmak üzere diğer dev­ cuklarının uzun süre bir görev almaya yüyen Hayali. kuwetli bir tahsil görme• let erkanından da gelmekteydi. Aşık Çe­ muhtaç olmadan zeametle geçindiğini mesine rağmen güçlü şairlik yetene­ lebi onun zeametinin Serfiçe'de olduğu­ yazmaktadır ( Tezkire, I I, 696). Geç evlen­ ğinin yardımı ile önce burada, daha son­ nu ve Süt! üce'de bir de bahçesi bulundu­ diği için Bekar Memi lakabıyla anılan Ha­ ra da İstanbul'daki edebiyat mahfii­ ğunu kaydetmektedir.