nr 1 (8) 2017 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO Szczecin 2017 Rada Naukowa Małgorzata Czermińska (Uniwersytet Gdański) Algis Kalėda (Vilniaus Universitetas) Bożena Karwowska (University of British Columbia) Ewa Kraskowska (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) Paweł Rodak (Uniwersytet Warszawski) Jerzy Smulski (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) German Ritz (Universität Zürich) Hayden White (University of California, Santa Cruz) Alfrun Kliems (Humboldt-Universität zu Berlin) Zespół redakcyjny Inga Iwasiów / Jerzy Madejski US, redaktorzy naczelni Joanna Lisek UWr, redaktor naukowy numeru Natalia Aleksiun, Touro College, Graduate School of Jewish Studies (New York, USA); Brygida Helbig-Mischewski, Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy w Słubicach (UAM Poznań, Viadrina); Giovanna Tomassucci, Università di Pisa, Department of Philology, Literature and Linguistics (Pisa, Italy); Paweł Wolski US; Agata Zawiszewska US; Aleksandra Grzemska US, sekretarz redakcji Lista recenzentów jest dostępna na stronie: www.autobiografia.usz.edu.pl Adres Redakcji al. Piastów 40 b, 71–065 Szczecin www.autobiografia.usz.eu Redaktor językowy Natalia Jóźwiak Korektor Anna Ciciak Skład komputerowy i projekt okładki Joanna Dubois-Mosora Niniejszy numer czasopisma został dofinansowany przez Uniwersytet Wrocławski Wersja papierowa jest wersją pierwotną. Streszczenia opublikowanych artykułów są dostępne online w międzynarodowej bazie danych The Central European Journal of Social Sciences and Humanities http://cejsh.icm.edu.pl Czasopismo jest indeksowane w Bazhum, bibliograficznej bazie czasopism humanistycznych i społecznych Publikacja wspierana przez Polskie Towarzystwo Autobiograficzne © Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2017 ISSN 2353-8694 Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego | Ark. wyd. 14,0. Ark. druk. 15,0. Format B5. Nakład 75 egz. Spis treści WSTĘP Joanna Lisek | W lustrze pamięci – problemy żydowskiej literatury autobiograficznej . .7 TEORIE Ewa Geller | Współczesne metody filologiczne w interpretacji żydowskich dokumentów osobistych . .23 EMANCYPACJE Joanna Lisek | „Egoistyczne analizy to moja ulubiona praca”. Rękopisy Broni Baum, czyli kiedy wiersz staje się egodokumentem. 39 Karolina Szymaniak | „Baczność! Przeczytać i zwrócić dla zniszczenia”. Porządki archiwum a korespondencja intymna Racheli Auerbach z czasu wojny i getta – pytania i problemy. .57 Andrzej Pawelec, Magdalena Sitarz | Dos lid fun ojsgehargetn jidiszn folk Jicchoka Kacenelsona jako forma autobiografii poety i narodu . 83 FRAGMENTY AUTOBIOGRAFII Malka Lee | Oczami dziecka (fragmenty). 99 Bronia Baum | Pamiętnik (fragment, zeszyt 2, w rękopisie) . .107 Israel Joszua Singer | Fun welt wos iz niszto mer (Ze świata, którego już nie ma, New York: Farlag Matones, 1946; fragment) . 113 SŁOWNIK PISARSTWA AUTOBIOGRAFICZNEGO Elżbieta Klimek-Dominiak | Żydowsko-amerykański komiks (auto)biograficzny: powieść graficzna czy pamiętnik graficzny?. .121 PRAKTYKI AUTOBIOGRAFICZNE Justyna Lisak | I wojna światowa w świetle egodokumentów zawartych w wybranych księgach pamięci. .133 Anna Szyba | „Nowy rok, nowe kłopoty. Trzeba się znów wypłakać przed towarzyszem Gołombem” . 151 Anna Rozenfeld | Listy słuchaczy do Redakcji Żydowskiej Polskiego Radia w latach 1950–1958 jako przykład egodokumentów. 171 BIOGRAFIE Małgorzata Rydelek | Historyczny kostium poety. Bal maskowy Tomasza Sikorskiego. .189 ROZBIORY Izabela Olejnik | Piekło na ziemi obiecanej. Wspomnienia wojenne Izraela Rabona. .205 Adrian Gleń | Między autobiografią a przypowieścią. Glosa o paru tajemnicach Domu, snu i gier dziecięcych Juliana Kornhausera. .221 W lustrze pamięci… AUTOBIOGRAFIA nr 1 (8) 2017 s. 7–21 ISSN 2353-8694 DOI: 10.18276/au.2017.1.8-01 WSTĘP JOANNA LISEK* Uniwersytet Wrocławski W lustrze pamięci – problemy żydowskiej literatury autobiograficznej Streszczenie Artykuł jest wprowadzeniem do problematyki autobiografistyki żydowskiej. Autorka w duchu postkolonializmu, wychodząc od kanonicznego tekstu Georges’a Gusdorfa, podważa jego chrześcijańskocentryczne postrzeganie fundamentów tradycji autobiograficznych. Celem artykułu jest zwrócenie uwagi na bogactwo i starożytne pochodzenie żydowskiego piśmien- nictwa autobiograficznego, tworzonego w wielu językach (jidysz, hebrajskim, greckim, nie- mieckim i innych) oraz przedstawienie wpływu kultywowania pamięci rodzinnej i martyro- logicznej na jego charakter. Konkluzją rozważań jest zwrócenie uwagi na fakt, że żydowska literatura wspomnieniowa stanowi jedno z niezwykle ważnych, a niemal nieznanych i nie- wykorzystywanych przez polskich/polskie badaczy/badaczki źródeł do historii społecznej i dziejów kultury, obyczaju oraz religii ziem polskich. Słowa kluczowe autobiografistyka żydowska, teoria Georges’a Gusdorfa, Glikl Hameln, Tow Lipmann Heller, pieśni historyczne, Tojbe Pan, przekład literatury dokumentu osobistego, pamięć jednostkowa i pamięć zbiorowa * Kontakt z autorką: [email protected] 8 JOANNA LISEK Niechrześcijanin przed lustrem, czyli Gusdorfa myśli kilka Francuski filozof i historyk myśli społecznej Georges Gusdorf w eseju, który wszedł do kanonu tekstów definiujących autobiografię, stwierdza: Przede wszystkim należy podkreślić fakt, że gatunek autobiograficzny jest ograniczony w czasie i przestrzeni: nie istniał zawsze, nie istnieje wszędzie. O ile Wyznania św. Augustyna jako pierwsze wielkie dzieło tego rodzaju dostarczają początkowego punktu odniesienia, o tyle łatwo zauważyć, że chodzi tu o zjawisko póne w kulturze zachod- niej, które pojawiło się w momencie, gdy wkład chrześcijaństwa przeszczepił się na tradycje klasyczne. Nie wydaje się jednakże, by autobiografia pojawiła się kiedykolwiek poza naszym obszarem kulturowym; można by powiedzieć, że jest ona wyrazem troski właściwej człowiekowi Zachodu, troski, jaką niesie ze sobą w swoim metodycznym pod- boju świata i komunikuje ludziom innych cywilizacji; ludzie ci jednakże zostają od razu anektowani poprzez rodzaj jakiejś kolonizacji intelektualnej do pewnej mentalności, która nie jest ich własną mentalnością1. Fragment ten w sposób dosadny unaocznia, jakie problemy stają przed badaczką/badaczem zajmującą/zajmującym się literaturą autobiograficzną niezwiązaną bezpośrednio z kręgiem chrześcijańskiej kultury Zachodu. Przekonanie o fundamentalnej roli myśli chrześcijańskiej i Wyznań św. Augustyna, które Gusdorf określa jako pierwsze wielkie działo tego gatunku, w kształtowaniu się wzorca narracji autobiograficznej2 często jest przyjmowane w sposób bezkrytyczny, a wynika głównie z postaw ukształtowanych na gruncie europejskiego kolo- nializmu. Gusdorf przeciwstawia chrześcijanina, jako tego, który zdolny jest do samorefleksji, człowiekowi prymitywnemu, który: „w pierwszym zetknięciu jest przerażony swoim odbi- ciem w lustrze, podobnie jak obrazem fotograficznym czy filmowym”3. Ściśle wiąże zatem tendencję do zgłębiania tajemnicy własnej osobowości, konieczną do refleksji autobiogra- ficznej, z ekspansją myśli chrześcijańskiej: Chrześcijaństwo wprowadza nową antropologię; każdy los, nawet najskromniejszy, zakłada pewnego rodzaju nadprzyrodzoną grę. Rozwija się w formie dialogu duszy z Bogiem, dialogu, w którym aż do końca każdy gest, każda myśl czy postępek może 1 Georges Gusdorf, „Warunki i ograniczenia autobiografii”, tłum. Janusz Barczyński,Pamiętnik Literacki LXX (1979), 1: 261–262. 2 Gusdorf, „Warunki i ograniczenia autobiografii”: 261. 3 Tamże, 265. NR 1 (8) 2017 W lustrze pamięci… 9 jeszcze wszystko zakwestionować. Każdy jest odpowiedzialny za swoje życie, a intencje liczą się tak jak czyny. Stąd nowe zainteresowanie ukrytymi sprężynami życia duchowego4. Dla Gusdorfa świat dzieli się na ucywilizowany chrześcijański Zachód oraz ludy prymi- tywne, skazane na przyjęcie wzorców wypracowanych przez białych, europejskich, chrze- ścijańskich mężczyzn5: Kiedy Gandhi opowiada historię swego życia, aby bronić Wschodu, używa środków wypra- cowanych przez Zachód. Wzruszające świadectwa, zebrane przez Westermanna w jego Autobiographies d’Africains, także świadczą o zachwianiu się tradycyjnych cywilizacji w kontakcie z Europejczykami. Dawny świat umiera w świadomości tych ludzi, którzy zastanawiają się nad swoim losem, poddanym z konieczności nowemu stylowi życia, jaki biali przywieźli zza mórz6. Dominację zachodnioeuropejskich wzorców w literaturze autobiograficznej utwierdziły Wyznania Rousseau, który miał poczucie pionierstwa swojego przedsięwzięcia („Imam się przedsięwzięcia, które dotychczas nie miało przykładu i nie będzie miało naśladowcy”7), a choć nie spodziewał się on następcy, dzieło jego stało się obowiązującą do dziś modelową realizacją gatunku. Żydzi – pionierzy czy wrogowie autobiografistyki? Jak w tym kontekście możemy zatem definiować żydowskąliteratur ę autobiograficzną? Czy jest jedynie refleksem wzorców ukształtowanych przez większościowe kultury europejskie od czasów św. Augustyna i Rousseau? Co ciekawe, niektórzy badacze żydowskich autobio- grafii podtrzymują taką teorię poprzez formułowanie tezy o obcości judaizmu wobec tradycji autobiograficznych. Alan Mintz8 wiąże to z faktem, że w kulturze żydowskiej bardziej liczy 4 Tamże. 5 Gusdorf w omawianym eseju przywołuje wielu twórców, nie ma wśród nich jednak ani jednej kobiety. Nie- wątpliwie pisząc o wybitnych postaciach spisujących swe wspomnienia, ma na myśli jedynie mężczyzn: „Wielu wybitnych ludzi, a nawet i mniej wybitnych, przywódcy państw, dowódcy wojskowi, ministrowie, badacze, ludzie interesu, poświęcili wolny czas, jaki daje starość, redagowaniu «wspomnień», znajdują one bowiem z wieku