Słupskie Prace Biologiczne 2 ••• 2005 Mariola Truchan, Zbigniew Sobisz Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk PARKI PODWORSKIE WSCHODNIEJ CZ ĘŚ CI WYSOCZYZNY DAMNICKIEJ Słowa kluczowe: parki podworskie, dendroflora, pomnik przyrody Key words: ex-manor parks, dendroflora, nature monument WST ĘP Parki podworskie Pomorza s ą spu ścizn ą głównie XVIII- i XIX-wiecznych zało- żeń parkowych powstałych przy pałacach i dworach, z którymi pod wzgl ędem kom- pozycyjno-przestrzennym stanowiły najcz ęś ciej nierozerwaln ą cało ść . Zakładano je przewa żnie na podstawie miejscowych kompleksów le śnych lub grupy drzew albo urz ądzano od podstaw na terenach pozbawionych drzew. Zało żenia dworsko-parkowe były wynikiem twórczej działalno ści człowieka, efektem jego przemy śle ń, wykształcenia, wra żliwo ści i intuicji. Ich zakładanie, pod- dane regułom kompozycyjnym, ł ączyło w sobie my śl twórcz ą człowieka z pi ęknem przyrody i jej unikatowymi formami. Charakterystycznym zabiegiem zwi ązanym ze świadomym komponowaniem parku było wykorzystanie istniej ących cech otaczaj ą- cego krajobrazu. Wytyczano ście żki do dalekich spacerów, ł ącz ące atrakcyjne miej- sca widokowe, gaje śródpolne, oczka wodne. Ście żki te wiodły w miejsca cmenta- rzyków rodowych i kaplic, pagórków imituj ących w wyobra źni dawne grodziska, a tak że do ogromnych drzew – pozostało ści po dawnych lasach. Parki podworskie jako świadoma kompozycja przestrzenna poł ączyły w sobie kultur ę z natur ą (Lipi ń- ska, Mianowska 1995). Parki podworskie stanowi ą w wi ększo ści wypadków cenne obiekty przyrodnicze, będące równocze śnie wa żnymi dokumentami sztuki i obyczajów w dawnej Polsce. Wspaniałe starodrzewy i pojedyncze okazy s ędziwych drzew, które jeszcze znale źć mo żna w parkach, a tak że cenne zało żenia parkowe i formy ogrodowej architektury nale żą – podobnie jak zabytkowe budowle, dzieła malarskie czy rze źby – do skarb- nicy narodowej kultury (Drzał 1975). Parki podworskie s ą ostoj ą szlachetnych gatunków starych drzew, których wy- miary i kształtny pokrój w naturalnych siedliskach nale żą do rzadko ści. Drzewosta- ny te stanowi ą wielki bank genów, a jeszcze wa żniejszym bankiem genów s ą egzoty. Te, które przetrwały, s ą tym samym w doskonały sposób zaaklimatyzowane i stano- 147 wi ą najcenniejszy materiał odtwórczy danego gatunku czy odmiany (Lipi ńska, Mianowska 1995). Wiele założeń dworsko-parkowych zostało bezpowrotnie zniszczonych, wi ęc tym bardziej te, które si ę zachowały s ą cenn ą spu ścizn ą wiedzy dla historyków oraz obszarem bada ń przyrodników. Ponadto niew ątpliwe walory krajobrazowe, wypo- czynkowe i edukacyjne parków sprawiają, że trzeba ocali ć to, co jeszcze po nich przetrwało (Truchan, Kreft 2003; Kreft, Truchan 2003). Celem pracy była ocena aktualnego stanu zachowania wybranych zało żeń dwor- sko – parkowych wschodniej cz ęś ci Wysoczyzny Damnickiej ze szczególnym zwró- ceniem uwagi na najcenniejsze okazy zachowanej dendroflory. Ryc. 1. Lokalizacja badanych parków podworskich Fig. 1. Localization of the studied ex-manor parks 148 UWAGI METODYCZNE Badania terenowe prowadzono od maja do wrze śnia w latach 2002–2003 w za- bytkowych parkach podworskich w gminie Główczyce tj. w: Wolinii, Cecenowie, Podolu Wielkim, Wykosowie i Żoruchowie. Lokalizacj ę badanych parków przed- stawiono na rycinie 1. W charakterystyce parków za nazw ą miejscowo ści podano numer ewidencyjny obiektu zabytkowego oraz dat ę jego wpisu do rejestru wg Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Gda ńsku, Delegatura w Słupsku. Obok spisów florystycznych, przeprowadzona inwentaryzacja dendroflory zosta- ła udokumentowana pomiarami obwodów najbardziej okazałych egzemplarzy drzew na wysoko ści 130 cm. Nazewnictwo gatunków ro ślin przyj ęto za Mirkiem i in. (2002) oraz Senet ą i Do- latowskim (2003). Park podworski w Wolinii (A – 188, 25.05.1960) Zespół pałacowo-parkowy w Wolinii to dawna siedziba rodowa Puttkamerów, która pomimo zniszczenia i zaniedbania zasługuj ę na uwag ę. Pałac, którego budow ę rozpocz ęto w XV wieku, a w II połowie XVIII wieku przebudowano, nadaj ąc mu form ę zbli żon ą do obecnej, składa si ę z budynku głównego i dwu symetrycznych parterowych skrzydeł bocznych, zwie ńczonych szczytami o rokokowej dekoracji (Świetlicka, Wisławska 1998). Dwór w Wolinii 149 Ogólna bryła pałacu czytelna, zachowana, ale symetri ę obiektu psuje dobudowa- na w XX wieku do szczytowej ściany zachodniego skrzydła oran żeria. Cało ść zało- żenia, b ędąca od niedawna w r ękach prywatnego wła ściciela, jest remontowana i po- rz ądkowana. Na terenie parku o pow. 10,5 ha (z czego 0,8 ha przypada na wody) (Szalewska i in. 1979a) niewiele zostało z dawnego zaprojektowanego na wzór francuski zało- żenia, jednak i obecna kompozycja godna jest uznania. Na jego terenie znajduje si ę bardzo wiele cennych okazów dendroflory. Przed ogrodzeniem, zaraz przy wje ździe na dziedziniec pałacowy znajduje si ę platan klonolistny ( Platanus x hispanica Mill. ex Münchh.) o obwodzie 380 cm – pomnik przyrody (Uchwała...). W pobli żu pałacu rosn ą tak że dwie dorodne lipy drobnolistne ( Tilia cordata Mill.) o obwodach pnia 310 cm i 345 cm. Na szczególn ą uwag ę zasługuje bardzo cenne nasadzenie form drzewiastych cisa pospolitego – Taxus baccata L. (16 sztuk) o obwodach pni od 80 cm do 240 cm, wy- soko ści 16-20 metrów, uznanych za pomnik przyrody (Uchwała...). Znajduj ą si ę one od strony elewacji północnej pałacu, w bezpo średnim s ąsiedztwie parku, w jego cz ę- ści frontowej. Najokazalsze okazy Taxus baccata L maj ą wymiary: 240 cm, 235 cm, 220 cm, 210 cm, 200 cm, 195 cm, 175 cm, 160 cm, 155 cm, 135 cm, 125 cm, 120 cm. Wiek drzew mo żna szacowa ć na około 200-270 lat. Pod okapem cisów i na zboczu usypanego wału przylegaj ącego do stawu maso- wo wyst ępuje lepi ęż nik różowy ( Petasites hybridus (L.) P. Gaertn., B. Mey. & Scherb.), gatunek rodzimy, który lokalnie znany jest wył ącznie lub prawie wył ącznie z par- ków. Stanowiska tego gatunku w środkowej Polsce przetrwały najprawdopodobniej tylko dzi ęki temu, że znalazły si ę w granicach parków, podczas gdy poza nimi cał- kowicie wygin ęły (Olaczek 1972). Na skraju tego wału ro śnie d ąb szypułkowy ( Qu- ercus robur L.) o obwodzie pnia 420 cm – pomnik przyrody (Uchwała...). Jedn ą z czytelnych osi parku w kierunku północ – południe jest strumie ń ze sta- wem, drug ą o ś parku wyznacza dobrze zachowana aleja grabowa, składaj ąca si ę z 73 okazów grabu pospolitego ( Carpinus betulus L.). Id ąc od strony dworu po le- wej stronie alei znajduje si ę 27 okazów o obwodach pni od 190 cm do 345 cm, a po prawej stronie alei jest 46 okazów o obwodach pni od 140 cm do 250 cm. Na ko ńcu alei grabowej znajduj ą si ę 2 pi ękne okazy d ębu szypułkowego ( Quercus robur L.) – pomniki przyrody (Uchwała...) o wymiarach 400 cm i 510 cm. Trzeci ą osi ą parku jest aleja lipowa składaj ąca si ę ze 111 okazów lipy drobnolist- nej ( Tilia cordata Mill.), po jednej stronie 44 okazy o obwodach pni od 270 cm do 320 cm, po drugiej stronie 67 okazów o obwodach pni od 260 cm do 380 cm. Na uwag ę zasługuje okaz lipy kandelabrowej o obwodzie pnia 260 cm. Mniej wi ęcej w połowie alei, gdy idzie si ę w kierunku dawnego cmentarza byłych wła ścicieli Wo- linii z prawej strony na polanie parkowej mo żna zobaczy ć d ąb szypułkowy ( Quercus robur L.) o obwodzie pnia 330 cm oraz okaz lipy drobnolistnej ( Tilia cordata Mill.) o wymiarach 395 cm, a w niedalekiej odległo ści stanowisko komosy strzałkowatej (Chenopodium bonus -henricus L.), gatunku rzadkiego na Pomorzu Zachodnim ( Żu- kowski, Jackowiak 1995). Za alej ą lipow ą znajduje si ę szpaler drzew mieszanych, w śród których odnoto- wano: 58 okazów grabu pospolitego ( Carpinus betulus L.), 23 buki pospolite ( Fagus 150 sylvatica L.), 9 klonów zwyczajnych ( Acer platanoides L.), 2 kasztanowce białe (Aesculus hippocastanum L.) i lip ę drobnolistn ą ( Tilia cordata Mill.). Na ko ńcu alei lipowej w południowo-wschodniej cz ęś ci parku znajduj ą si ę pozo- stało ści po dawnym cmentarzu rodowym byłych wła ścicieli Wolinii. Stwierdzono tam obecno ść barwinka pospolitego ( Vinca minor L.), bluszczu pospolitego ( Hedera helix L.) i d ębu szypułkowego ( Quercus robur L.) o obwodzie 350 cm. Nieopodal znajduje si ę bogate stanowisko marzanki wonnej ( Galium odoratum (L.) Scop.). W południowej cz ęś ci parku znajduje si ę szpaler utworzony z 26 kasztanowców białych ( Aesculus hippocastanum L.), z których najwi ększe miały wymiary: 270 cm, 320 cm, 330 cm. W południowo-zachodniej cz ęś ci parku, przy dawnej bramie wjazdowej na teren byłego PGR ro śnie buk pospolity ( Fagus sylvatica L.) o obwodzie 350 cm, a oso- bliwo ści ą rosn ącą nieopodal na brzegu dawnego sadu jest 15 okazów i 87 odrostów wi ązu polnego – odmiany korkowej ( Ulmus minor Mill. emend. Richens) var. sube- rosa (Moench) Soó). W północno-wschodniej cz ęś ci parku, na polanie przylegaj ącej do pozostało ści po dawnym sadzie, na uwag ę zasługuj ą: 2 sosny wejmutki ( Pinus strobus L.) o wy- miarach: 170 cm i 175 cm, 2 robinie akacjowe ( Robinia pseudoacacia L.) po 250 cm ka żda, klon pospolity ( Acer platanoides L.) o obwodzie 435 cm i dwa d ęby szypuł- kowe ( Quercus robur L.), z których wi ększy uznany za pomnik przyrody (580 cm) jest wypalony w środku, a mniejszy ma obwód 350 cm. Ponadto na terenie parku stwierdzono obecno ść pojedynczo rosn ących lip o wymiarach: 325 cm, 330 cm, 335 cm, 360 cm, chronionej konwalii majowej ( Convallaria majalis L.) oraz krwawnika ki- chawca ( Achillea ptarmica L.) gatunku b ędącego na czerwonej li ście Meklemburgii i Pomorza (Fukarek 1992). Park podworski w Cecenowie (A – 25, 02.02.1961) Od ko ńca XVIII w dobra cecenowskie były w posiadaniu rodziny von Zitzewitz. W 1795 roku nabył je Kasper Wilhelm von Zitzewitz, który w latach 1812-1814 wybudował murowany dwór, którego rozbudowa trwała do 1868 roku.