TURYSTYKA I ROZWÓJ REGIONALNY DOI 10.22630/TIRR.2020.14.27 Monika Wojcieszak-Zbierska Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Rola kobiet so ųtysów w kszta ųtowaniu lokalnego rozwoju Streszczenie. Celem artyku ųu jest analiza poziomu uczestnictwa kobiet w wiejskim samorz Č- dzie na przyk ųadzie sprawowania funkcji so ųtysa w gminie Gniezno oraz ukazanie roli i zna- czenia kobiet so ųtysów w kszta ųtowaniu lokalnego rozwoju na przyk ųadzie tej gminy. W pracy wykorzystano pierwotne oraz wtórne materia ųy Ǎród ųowe. ród ųa wtórne to literatura na- ukowa w zakresie rozwoju lokalnego i samorz Čdu terytorialnego. W pierwszej cz ħƑ ci artyku- ųu przybli Ǐono rol ħ i znaczenie so ųtysa na wsi oraz zaprezentowano najwa Ǐniejsze informacje dotycz Čce analizowanej gminy. ród ųa pierwotne to wyniki bada ŷ przeprowadzonych w mar- cu 2020 roku dotycz Čce zaanga Ǐowania kobiet w sprawowaniu roli so ųtysa na wsi w gminie Gniezno z wykorzystaniem metody ankiety bezpo Ƒredniej. Na podstawie wyników przeprowa- dzonych bada ŷ mo Ǐna stwierdzi đ, Ǐe w gminie tej nast Čpi ų wzrost liczby kobiet w Ƒrodowi- sku lokalnym piastuj Čcych rol ħ gospodarza wsi. Respondentki wskaza ųy, Ǐe g ųównym powo- dem ich kandydowania na t ħ funkcj ħ by ųa silna potrzeba zmian na wsi. Korzy Ƒci Č pozytywn Č pųyn ČcČ z pe ųnienia funkcji so ųtysa by ųo zbudowanie sieci nowych kontaktów, wzrost samoreali- zacji, zdobycie do Ƒwiadczenia i kompetencji spo ųecznych. Sųowa kluczowe: kobieta, so ųtys, w ųadza lokalna, wie Ƒ Wst ħp W historii Polski sprawowanie urz ħdu so ųtysa ma bardzo bogat Č tradycj ħ. W literatu- rze pierwsze wzmianki o funkcjonowaniu so ųtysa, który stoi na czele wsi, si ħgaj Č wieków XII i XIII. Wówczas urz Čd by ų dziedziczny, co oznacza ųo, Ǐe móg ų by đ sprzedany na wa- runkach okre Ƒlonych w przywileju lokacyjnym. So ųtys by ų osob Č maj ħtn Č, a jego g ųówne Ǎród ųo utrzymania stanowi ųa uprawa ziemi wolnej od czynszów wobec pana. Z czasem uzyskiwa ų on prawo do zak ųadania m ųyna czy lokalnej karczmy, które by ųy cz ħsto przez so ųtysów dzier Ǐawione. W zamian so ųtys przewodniczy ų tzw. wiejskiej ųawie s Čdowej, zbiera ų czynsz dla pana oraz pe ųni ų konn Č s ųuǏbħ wojskow Č1. Z biegiem lat jego rola oraz kompetencje ulega ųy ewolucji i zwi Čzane by ųy z ustrojem politycznym, gospodarczym i spo ųecznym. Wspó ųcze Ƒnie mo Ǐna zauwa Ǐyđ, Ǐe ro Ƒnie akceptacja spo ųeczna obejmo- 1 B. Abramowicz: Instytucja zebrania wiejskiego w opinii so ųtysów i mieszka ŷców (przyk ųad gminy X), Wie Ƒ i Rolnictwo 2011, nr 4, s. 193–212. J. Bardach: Historia pa ŷstwa i prawa Polski, t. I: Do po ųowy XV wieku, PWN, Warszawa 1964, s. 21. A. Ptak: Rywalizacja polityczna w samorz Čdach lokalnych. Studium wybranych gmin, Pozna ŷ–Kalisz, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydzia ų Pedagogiczno-Artystyczny, Pozna ŷ 2011, s. 13. [email protected] Strona | 161 M. Wojcieszak-Zbierska wania przez kobiety funkcji publicznych, w tym tak Ǐe so ųtysa 2. Analizuj Čc dane G ųówne- go Urz ħdu Statystycznego z ostatnich dwudziestu lat, mo Ǐna zauwa Ǐyđ, Ǐe kobiety coraz cz ħƑ ciej kandyduj Č do samorz Čdu i uzyskuj Č mandaty 3. W polskim dyskursie publicznym w ci Čgu ostatnich lat upowszechni ųa si ħ teza g ųosz Čca, Ǐe „kobiety przejmuj Č w ųadz ħ na wsi” 4. Coraz cz ħƑ ciej w mediach spo ųeczno Ƒciach pojawi Č si ħ reporta Ǐe, felietony, arty- ku ųy opisuj Čce aktywno Ƒđ kobiet so ųtysów, prezentuj Čce dzia ųania kobiet oraz przyk ųa- dy „Rzeczpospolitych Babskich”, tj. gmin wiejskich, w których zdecydowana wi ħkszo Ƒđ radnych to kobiety 5. Kobiety na wsi coraz cz ħƑ ciej okre Ƒlane s Č jako inicjatorki rozwoju lokalnej przedsi ħbiorczo Ƒci. Podejmowane przez nie inicjatywy s Č szeroko akceptowane przez miejscow Č spo ųeczno Ƒđ . Co wa Ǐne, kobiety wiejskie kreuj Č i promuj Č lokaln Č go- spodark ħ, wykorzystuj Čc nowoczesne technologie oraz media spo ųeczno Ƒciowe. Rola i znaczenie funkcji so ųtysa na wsi Tradycja funkcjonowania so ųtysa na terenach wiejskich si ħga czasów Ƒredniowiecz- nych. Istot Č ówczesnego samorz Čdu w g ųównej mierze by ųo przeniesienie uprawnie ŷ panuj Čcego w ųadcy na konkretne stany w formie przywileju. „Powstanie samorz Čdu wiejskiego po ųČ czone z procesem kolonizacyjnym wsi na prawie niemieckim, gdzie pod- staw ħ prawn Č stanowi ųo porozumienie pomi ħdzy tzw. zasad ǍcČ a panem lub w ųadc Č pa ŷstwa. W ten sposób w ųadza publiczna na wsi przechodzi ųa w r ħce so ųtysa, a jej przed- miotem by ųa administracja, s Čdownictwo i ustawodawstwo” 6. Wspó ųcze Ƒnie szczeblem samorz Čdowym najbli Ǐszym mieszka ŷcom terenów wiejskich jest samorz Čd gminny (od 2 R. Siemie ŷska: Kobiety i m ħǏ czy Ǎni – aktorzy „p ųynnej rzeczywisto Ƒci”. Niespójno Ƒđ postaw, zachowa ŷ i pozycji – dwie dekady przemian w Polsce i na Ƒwiecie, [w:] Polska po 20 latach wolno Ƒci, M. Bucholc, S. Mandes, T. Szawiel, J. Wawrzyniak (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011, s. 443–464; M. Fuszara: Kobiety w wyborach samorz Čdowych w 2010 roku z perspektywy uczestniczek procesu wyborczego, [w:] Kobiety, wybory, polityka, M. Fuszara (red.), Wydawnictwo Fundacja Instytutu Spraw Publicznych, Warszawa 2013, s. 63–68; A. Ni Ǐyŷska: Kobiety w wyborach samorz Čdowych w Pol- sce w 2010 roku, [w:] Kobiety, wybory, polityka, M. Fuszara (red.), Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2013, s. 129; M. Stanny: Wie Ƒ jako przedmiot bada ŷ demograficznych, [w:] Wie Ƒ jako przedmiot bada ŷ demograficznych na pocz Čtku XXI wieku, M. Halamska (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2011, s. 97–117; I. Matysiak: So ųtysi i so ųtyski o pe ųnionych rolach i motywach sprawowania funkcji w wy- branych Ƒrodowiskach wiejskich, Wie Ƒ i Rolnictwo 2013, nr 3(160), s. 138–152. 3 https://stat.gov.pl/publikacje/publikacje-a-z/szukaj.html?letter=K (dost ħp: 26.05.2020). 4 I. Matysiak: Rola so ųtysów we wspó ųczesnych spo ųeczno Ƒciach wiejskich. P ųeđ jako czynnik ró Ǐnicuj Č- cy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2014, s. 22. 5 I. Matysiak: Rola so ųtysów we wspó ųczesnych…, op. cit., s. 23; A. Ptak: Wybory so ųtysów i rad so ųec- kich. W poszukiwaniu prawide ų rywalizacji wyborczej w organach pomocniczych samorz Čdów gmin wiejskich w Polsce, Studia Regionalne i Lokalne 2012, nr 3(49), s.108–109; E. Stasiak: Uczestnictwo kobiet w sprawowaniu w ųadzy w gminach wiejskich, Acta Universitatis Lodziensis Folia Sociologica 2019, 68, s. 33–45; M. Pó ųtorak: Kobiety, kwoty, polityka: gwarancje równo Ƒci p ųci w Unii Europejskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2015, s. 57. 6 I. Matysiak: Rola so ųtysów we wspó ųczesnych…, op. cit., s. 25; J. Wilkin: Polska wie Ƒ 2012 – g ųówne tendencje, zjawiska i problemy. Synteza raportu, [w:] Polska wie Ƒ 2012. Raport o stanie wsi, J. Wilkin, I. Nurzy ŷska (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012, s. 9–15; M. Augustyniak: Jed- nostki pomocnicze gminy, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010, s. 114–119. Strona | 162 Rola kobiet so ųtysów... 2002 roku). Jego dope ųnieniem s Č so ųectwa, jednostki pomocnicze gmin, które obej- muj Č zazwyczaj jedn Č lub kilka wiejskich jednostek osadniczych. Szczegó ųowe zasady funkcjonowania so ųectw okre Ƒlone s Č w aktach prawa miejscowego, co oznacza, Ǐe wy- tyczne znajduj Č si ħ w statutach so ųectw uchwalanych przez rady poszczególnych gmin. Statuty te s Č dostosowane do potrzeb oraz mo Ǐliwo Ƒci so ųectw, zró Ǐnicowanych pod wzgl ħdem po ųoǏenia, populacji i lokalnych zasobów 7. So ųtys to osoba wybrana spo Ƒród mieszka ŷców wsi, któr Č wspiera tzw. rada so ųec- ka. W Ƒwietle obowi Čzuj Čcych przepisów so ųtys jest organem wykonawczym. Reforma samorz Čdowa z 1990 roku nie okre Ƒli ųa jednoznacznie obowi Čzków so ųtysów. Tego typu zapisy uwzgl ħdnia si ħ w statutach poszczególnych so ųectw, co cz ħsto pozwala na pew- nČ samowol ħ samych urz ħduj Čcych b ČdǍ osób maj Čcych wp ųyw na losy poszczególnych Ƒrodowisk wiejskich (samorz Čd, lokalni liderzy). Jednak Ǐe zgodnie z art. 36 ust. 1 ustawy o samorz Čdzie gminnym w so ųectwie s Č dwa organy: uchwa ųodawczy, jakim jest zebra- nie wiejskie oraz wykonawczy, którym jest so ųtys. Do podstawowych obowi Čzków so ųty- sa nale Ǐy w szczególno Ƒci: • zwo ųywanie posiedze ŷ rady so ųeckiej, • zwo ųywanie zebra ŷ wiejskich, • wp ųywanie na wykorzystanie aktywno Ƒci mieszka ŷców s ųuǏČ cej poprawie gospodar- ki i warunków Ǐycia, • reprezentowanie interesów mieszka ŷców so ųectwa na zewn Čtrz, • uczestniczenie w naradach so ųtysów zwo ųywanych okresowo przez wójta, • pobieranie podatków i op ųat lokalnych 8. Ponadto so ųtysi realizuj Č wiele dzia ųaŷ organizacyjnych, m.in.: • organizuj Č i koordynuj Č prace mieszka ŷców na rzecz so ųectwa, • nadzoruj Č imprezy okoliczno Ƒciowe, • sprawuj Č opiek ħ nad miejscow Č Ƒwietlic Č wiejsk Č, • pozyskuj Č Ƒrodki finansowe dla wsi na ró Ǐne przedsi ħwzi ħcia w zakresie podniesienia jako Ƒci Ǐycia na wsi, • pomagaj Č rodzinom wielodzietnym w pozyskiwaniu pomocy z urz ħdu gminy. So ųtysi pe ųni Č tak Ǐe funkcje ųČ cznika mi ħdzy mieszka ŷcami so ųectwa a lokalnym sa- morz Čdem wy Ǐszego szczebla, np. gmin Č. Za wykonywan Č prac ħ nie otrzymuj Č sta ųego wynagrodzenia (wyj Čtkiem jest procent od tzw. kwartalnego inkasa podatków lokal- nych tj. le Ƒnego, rolnego, od nieruchomo Ƒci od osób fizycznych). W ramach wykonywa- nej pracy nie s Č obj ħci ubezpieczeniem spo ųecznym, a czas sprawowania kadencji nie jest wliczany do okresu zatrudnienia.