BIULETYN MIŁOŚNIKÓW METEORYTÓW METEORYT Nr 4 (92) Grudzień 2014 ISSN 1642-588X W numerze: • Konferencja w setną rocznicę znalezienia pierwszego okazu meteorytu Morasko • Morasko — znaki zapytania • Kosmochemia metali • Najstarsze skały w Układzie Słonecznym • Brytyjski meteoryt z epoki żelaza 100 lat meteorytu Morasko Od Redaktora: METEORYT „Meteorite” przestaje istnieć, więc kończy się wykorzystywanie przez nas kwartalnik materiałów z tego kwartalnika. Dalej musimy radzić sobie sami. Pożegnanie nie dla miłośników meteorytów następuje gwałtownie, bo dzięki temu, że w tym numerze mamy sporo własnych ISSN 1642-588X materiałów, artykuły z „Meteorite” pojawią się jeszcze w numerze marcowym. Wydawca: Pora jednak na podziękowania dla redaktorów „Meteorite” i autorów tłumaczonych artykułów. Olsztyńskie Planetarium Serdecznie dziękuję wszystkim osobom, dzięki którym, przez 20 lat i Obserwatorium Astronomiczne współpracy, mieliśmy co czytać w „Meteorycie”. Czuję jednak, że niektóre Al. Piłsudskiego 38 z nich zasłużyły na szczególną wdzięczność za wyjątkowo życzliwe podejście. 10-450 Olsztyn Przede wszystkim Joel Schiff, twórca „Meteorite”, który z życzliwością tel. (89) 533 49 51 podszedł do prośby mało znanego wówczas miłośnika meteorytów z Polski [email protected] i zgodził się na tłumaczenia artykułów bez żadnych warunków finansowych. konto: Co więcej, przekazując „Meteorite” polecił mnie swemu następcy. Potem Larry Lebofsky, z którym współpraca była przyjemnością i który najwięcej pomagał 88 1540 1072 2001 5000 3724 0002 udostępniając także źródłowy materiał ilustracyjny. Wreszcie Robert Beauford, BOŚ SA O/Olsztyn który na zakończenie zarekomendował jednemu z autorów publikowanie dalej Kwartalnik jest dostępny głównie swych artykułów w „Meteorycie”. w prenumeracie. Roczna prenu- Spośród autorów na myśl przychodzi mi przede wszystkim Geoff Notkin, który merata wynosi w 2015 roku 48 zł. zaszokował mnie przysyłając swoje zdjęcie pomnika katyńskiego w Nowym Jorku Zainteresowanych prosimy o wpła- na tle płonących wież po zamachu 11 września. Kilkanaście jego znakomitych cenie tej kwoty na konto wydawcy artykułów w „Meteorycie” doprowadziło w efekcie do przyjazdu „Meteorite nie zapominając o podaniu czytel- Men” do Polski. O. Richard Norton i Dorothy Norton, która po śmierci Richarda nego imienia, nazwiska i adresu do wciąż życzliwie odnosi się do „Meteorytu”. John Kashuba, który wciąż chętnie wysyłki. Wydawca dysponuje także udostępnia zdjęcia z Centerpiece, zawsze z miłym komentarzem. Kevin Kichinka, numerami archiwalnymi. zawsze z ciekawymi, ale trudnymi do tłumaczenia artykułami. Wspominam Większość publikowanych ar- autorów, z którymi udało mi się nawiązać osobistą znajomość, ale dziękuję tykułów jest tłumaczona z kwartal- wszystkim, których artykuły ukazywały się w „Meteorycie”. nika METEORITE za zgodą jego W bieżącym numerze dominuje Morasko, do czego zobowiązuje nas setna wydawcy, który zachowuje prawa rocznica znalezienia pierwszego okazu. O Morasku niemało w „Meteorycie” do tych artykułów. pisano i zapewne nadal pisać się będzie, ponieważ podejmowane są dalsze Redaguje i tłumaczy większość badania i pojawiają się nowe informacje. W ostatnich dniach wpadła mi w ręce tekstów: praca o kraterze Whitecourt, który powstał w takim samym podłożu, jak kratery Andrzej S. Pilski w Morasku, więc daje możliwość porównań. Wokół tego krateru, o średnicy skr. poczt. 6 36 m, znaleziono znacznie więcej szrapneli w stosunku do indywidualnych 14-530 Frombork okazów meteorytu niż przy kraterach w Morasku. Może więc jednak deszcz tel. kom. 696 805 247 meteorytów Morasko spadł na istniejące już zagłębienia? O meteorycie Danebury pisałem kilka numerów temu, ale ponieważ [email protected] mogłem postawić swoją bosą stopę w miejscu jego znalezienia i czuję do niego Redakcja techniczna i skład kom- szczególną sympatię, więc polecam obszerniejszy artykuł na jego temat. Także ten puterowy: Jacek Drążkowski kamyk może coś wnosić do dyskusji o Morasku, ponieważ pokazuje, że meteoryt Druk: Drukarnia Jan, Lidzbark W. może być mało zwietrzały nawet po ponad dwóch tysiącach lat pobytu na Ziemi. Andrzej S. Pilski Na okładce: Memorss wystawiony przed Pracownią Muzeum Ziemi WNGiG (fot. P. Ryder). Wyżej: znaleziony 100 lat temu pierwszy okaz mete- orytu Morasko, obecnie w zbiorach Instytutu Nauk Geologicznych PAN w Krakowie. Fot. Marek Doktor. Podczas gdy w Poznaniu odbywały się uroczystości związane z setną rocznicą znalezienia pierwszego okazu meteorytu Morasko, świat ekscytował się misją sondy Rosetta i lądowaniem próbnika Philae na powierzchni jądra komety Churiumo- wa-Gierasimienki. Obok jedno ze zdjęć dostarczonych przez Rosettę. W najszerszym miejscu obiekt ma rozmiar 4,1 km. Jego masę określo- no na 10 mld ton. Pomimo, że jest głównie zbudowany z lodów i pyłów o dość porowatej strukturze (gęstość ok. 470 kg/m3) jego powierzchnia okazała się zbyt twarda dla MUPU- Sa — specjalnego młota skonstru- owanego przez pracowników CBK w Warszawie, którego zadaniem było dostać się kilkadziesiat centy- metrów w głąb. 2 METEORYT 4/2014 Konferencja w setną rocznicę odkrycia pierwszego okazu meteorytu Morasko Andrzej Muszyński, Monika Nowak łównym wydarzeniem zwią- przedstawiciel Polskiego Towarzystwa Bardzo interesujący okazał się zanym z obchodami 100-lecia Meteorytowego prof. dr hab. Łukasz wykład dr Kaia Wünnemanna o tym, Godkrycia pierwszego okazu Karwowski z Sosnowca, gość zagra- jak impakty meteorytów wpływa- meteorytu Morasko była Konferencja niczny z Muzeum Historii Naturalnej ły na ewolucję planet. Wykład był jubileuszowa, która odbyła się 12 w Berlinie — dr Kai Wünnemann, wygłoszony w języku angielskim listopada 2014 r. na terenie Wydziału Nadleśniczy Nadleśnictwa Łopuchów- i był symultanicznie tłumaczony na Nauk Geograficznych i Geologicznych ko mgr Zbigniew Szeląg oraz Prezes język polski przez pana Radka Kosa- Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza Polskiego Towarzystwa Ochrony Przy- rzyckiego. Wykład rozpoczął się od w Poznaniu. rody Salmandra dr inż. Andrzej Kepel. omówienia problemu akrecji planet Obchody te uświetniła także wizyta Instytut Geologii UAM reprezentowali i powstania Księżyca. To ostatnie światowej sławy badacza meteorytów, prof. dr hab. Andrzej Muszyński, prof. wydarzenie zostało nazwane matką profesora Johna T. Wassona z Uni- dr hab. Wojciech Stankowski oraz dr wszystkich wydarzeń impaktowych wersytetu Kalifornijskiego (UCLA) Witold Szczuciński. i miało miejsce ok. 4,5 mld lat temu. (Meteoryt 3/2014). W czasie Nocy Wprowadzenia do konferencji Była to kolizja Ziemi z planetoidą wiel- Naukowców 2014 na terenie Wy- dokonał Dziekan Wydziału Nauk kości Marsa (tzw. Theia), co prelegent działu Nauk Geologicznych i Geo- Geograficznych i Geologicznych zademonstrował wyrazistą animacją graficznych prezentowano wystawę prof. dr hab. Leszek Kasprzak, który komputerową. Ciekawe zagadnienie przedstawiającą historię meteorytu w barwnych słowach przybliżył go- dalszej poimpaktowej genezy Księ- Morasko oraz można było oglądać ściom, co wydarzyło się na terenach życa prelegent rozważał przy pomocy największe fragmenty meteorytu Mo- otaczających Morasko w dziejach porównania izotopowego składu skał rasko wraz z znalezionym w 2012 roku geologicznych. księżycowych i składu skał płaszcza Memorssem. Polskie Towarzystwo Dr hab. Agnieszka Kryszczyńska Ziemi. Ten izotopowy problem nie jest Astronomiczne udostępniło wspaniałą rozpoczęła sesję konferencyjną wy- jeszcze dostatecznie wyjaśniony do wystawę o Kosmosie. Na wiosnę 2015 kładem o pochodzeniu meteorytów dzisiaj. W dalszym rozwoju Księżyca planowane jest odsłonięcie nowych i planetoid zbliżających się do Ziemi. powstało 45—60 wielkich basenów tablic informacyjnych na terenie Re- Podane zostały podstawowe definicje impaktowych. Można z tego odczytać zerwatu Przyrody Meteoryt Morasko. związane z omawianym tematem czas i intensywność okresu wczesnego Szczegóły wydarzeń są dostępne na oraz szczegółowo opisany został pas bombardowania. Tego rodzaju kolizje stronie domowej jubileuszu (http:// planetoid, który jest głównym źródłem dostarczyły istotnych źródeł ciepła we meteorytmorasko.amu.edu.pl/) meteorytów. Interesująco potrakto- wczesnych stadiach ewolucji planet. Konferencja była podzielona na wany był efekt Jarkowskiego i me- Mogły wtedy powstać we wnętrzu ciał sesję referatową, która miała miejsce chanizm wyrzucania meteoroidów na planetarnych tzw. hot spoty, tj. plamy w godzinach między 9:00 a 13:30, orbity prowadzące ku Ziemi. Wrażenie gorąca, które rozprzestrzeniały się i zwiedzanie, tuż po wykładach, Re- zrobiło pokazanie zderzenia komety ku wnętrzu tych ciał. Kolizje na nie- zerwatu Przyrody Meteoryt Morasko. z Jowiszem. zdyferencjowanych asteroidach (bez W trakcie sesji referatowej wygłoszo- Prof. dr hab. Łukasz Karwowski żelaznego jądra) dawały ogrzewanie nych zostało osiem wykładów popular- opowiadał o meteorytach w historii wnętrza w zależności od kąta kolizji nonaukowych. Sesja referatowa była Ziemi. Nawiązał do powstania Księ- — tutaj przedstawione był animacje podzielona na dwie części tematyczne, życa i do Wielkiego Bombardowania dla kątów 15°, 30° , 60° , 90°. rozdzielone przerwą kawową. Pierw- Ziemi meteorytami w archaiku. Cie- W dalszym ciągu prelegent omó- sza część była poświęcona ogólnie kawe były zdjęcia dokumentujące wił rozwój i ewolucję powierzchni tematyce związanej z pochodzeniem przykłady meteorytów w różnowieko- planet na podstawie rozmieszczenia i spadaniem meteorytów, natomiast wych osadach. Jest to kolejny dowód impaktów. W czasie tworzenia pla- druga część była ściśle związana