T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAZI ANTİDEPRESAN İLAÇ NUMUNELERİNİN PCR VE PLS İLE SPEKTROFOTOMETRİK TAYİNLERİ Nuray AYTEKİN Danışman Prof. Dr. Ahmet Hakan AKTAŞ YÜKSEK LİSANS TEZİ KİMYA ANABİLİM DALI ISPARTA - 2014 2 © 2014 [Nuray AYTEKİN] TAAHHÜTNAME Bu tezin akademik ve etik kurallara uygun olarak yazıldığını ve kullanılan tüm literatür bilgilerinin referans gösterilerek tezde yer aldığını beyan ederim. Nuray AYTEKİN ii İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER ......................................................................................................................... i ÖZET ......................................................................................................................................... iii ABSTRACT .............................................................................................................................. iv TEŞEKKÜR .............................................................................................................................. v ŞEKİLLER DİZİNİ ................................................................................................................. vi ÇİZELGELER DİZİNİ ............................................................................................................ vii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ .......................................................................... viii 1. GİRİŞ..................................................................................................................................... 1 1.1. Sertralinenin Genel Özellikleri. ........................................................................ 2 1.2. Trazodonenin Genel Özellikleri........................................................................ 4 1.3. Kullanılan Yöntem. ................................................................................................ 5 1.3.1. Spektrofotometri .......................................................................................... 5 1.3.2. Uv ve görünür bölge spektroskopisi ..................................................... 7 1.3.3. Uv ve görünür bölge absorpsiyon spektrofotometreleri .............. 8 1.3.4. Işın kaynakları ............................................................................................... 9 1.3.5. Dalga boyu seçiciler ..................................................................................... 10 1.3.6. Örnek kapları ................................................................................................. 10 1.3.7. Dedektörler ..................................................................................................... 11 1.3.8. Uv ve görünür bölge moleküler absorpsiyon spektroskopisinin uygulamaları .................................................................................................. 11 1.3.8.1. Nitel analiz ............................................................................................. 11 1.3.8.2. Nicel analiz ............................................................................................. 12 1.4. Kemometrik Yöntemler ....................................................................................... 12 1.4.1. Çok değişkenli kalibrasyon algoritmaları ........................................... 15 1.4.1.1. Temel bileşen analiz yöntemi (principal component analysis (PCA) method) .................................................................................... 15 1.4.1.2. Temel bileşen regresyon yöntemi (principal component regression (PCR) method) .............................................................. 16 1.4.1.3. Kısmi en küçük kareler yöntemi (partial least squares regression (PLS) method) ............................................................... 18 1.4.2. Kalibrasyon (derişim) setinin tasarımı ................................................ 20 1.4.3. Çapraz validasyon işlemi (cross validation procedure) ................ 21 1.4.4. Varyans analizi (anova) ............................................................................. 21 1.4.5. Kemometrik kalibrasyon yöntemlerinin uygulamaları ................. 22 1.4.5.1. Kemometrik yöntemlerin uygulama alanları ........................... 22 1.4.5.2. Çoklu bileşen analizi (multi komponent analysis) ................. 23 2. KAYNAK ÖZETLERİ ........................................................................................................ 24 3.MATERYAL ve METOT ................................................................................................... 40 3.1. Materyal .......................................................................................................................... 40 3.2. Kullanılan Cihazlar ................................................................................................ 40 3.2.1. Uv-görünür spektrofotometre cihazı .................................................... 40 3.3. Kullanılan Kimyasal Maddeler .......................................................................... 40 3.3.1. Kullanılan çözeltiler ..................................................................................... 41 3.4. Yöntem ................................................................................................................. 42 3.4. 1.Uv/Vis spektroskopisi yöntemi ......................................................... 42 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA (ARAŞTIRMA BULGULARI) ....... 44 i 4.1. Uv Spektroskopisi .................................................................................................... 44 4.1.1. Saf halde SERT ve TRAZ’ ın spektrumları ............................................. 45 4.2. Kalibrasyon Setinin Hazırlanması ..................................................................... 46 4.3. Spektral Koşulların Optimizasyonu .................................................................. 48 4.3.1. Temel bileşen analizi ..................................................................................... 49 4.3.2. Temel bileşen regresyon yöntemi ........................................................... 51 4.3.2.1. Kalibrasyon yönteminin validasyonu ............................................ 53 4.3.2.2. PCR yöntemi için anova testi ............................................................ 53 4.3.2.3. PCR yönteminde istatiksel analiz .................................................... 54 4.3.2.3.1. Kalibrasyonun standart hatası ................................................ 54 4.3.2.4. PCR yönteminin farmasotik preparatlara uygulanması ........ 55 4.3.3. Kısmi en küçük kareler yöntemi (PLS) .................................................. 56 4.3.3.1. Kalibrasyon yönteminin validasyonu ............................................ 57 4.3.3.2. PLS yöntemi için anova testi ............................................................. 58 4.3.3.3. PLS yönteminde istatiksel analiz .................................................... 58 4.3.3.3.1. Kalibrasyonun standart hatası ................................................ 58 4.3.3.4. PLS yönteminin farmasotik preparatlara uygulanması ......... 59 5. SONUÇ VE ÖNERİLER (TARTIŞMA VE SONUÇLAR).................................................... 61 KAYNAKLAR .......................................................................................................................... 63 ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................................... 67 ii ÖZET Yüksek Lisans Tezi BAZI ANTİDEPRESAN İLAÇ NUMUNELERİNİN PCR VE PLS İLE SPEKTROFOTOMETRİK TAYİNLERİ Nuray AYTEKİN Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Kimya Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Ahmet Hakan AKTAŞ Bu tez çalışmasında, kemometrik kalibrasyon yöntemleri temel bileşen analizi (PCA) temel bileşen regresyonu yöntemi (PCR), kısmi en küçük kareler yöntemi (PLS)), farmasötik sertraline (SERT) ve trazodone (TRAZ)’in aynı anda miktar tayinlerine hiç bir ayırma işlemi kullanmaksızın başarıyla uygulanmıştır ve bu yöntemler UV Görünür Alan Spektroskopisi yöntemlerinden elde edilen veriler kemometrik olarak değerlendirilmiştir. Bu kemometrik yöntemlerin validasyonu için, sertraline (SERT) için 1–5 μg/mL derişim aralığında ve trazodone (TRAZ) için 4–20 μg/mL derişim aralığında bileşikleri içeren 19 adet karışımdan oluşan kalibrasyon (derişim) seti, metanol içerisinde hazırlandı. Kalibrasyon setinin 200- 300 nm aralığında absorpsiyon spektrumu kaydedildi. Kalibrasyon seti ve bu sete karşılık 220–280 nm aralığında elde edilen absorpsiyon verileri arasındaki ilişkiden yararlanılarak üç kemometrik kalibrasyon oluşturuldu. PCR ve PLS yöntemlerinin validasyonu, SERT ve TRAZ içeren sentetik karışımların analiziyle gerçekleştirildi. PCR ve PLS yöntemlerinin SERT ve TRAZ karışımlarının analizine uygulamasında, PCR ve PLS için % geri kazanım sonuçları ile karşılık gelen standart sapma değerleri sırasıyla SERT için % 98,36 / % 1,30 ve %99,99 / % 1,93 ; TRAZ için % 99,33 / % 0.63 ve % 99,79 / % 2.03 olarak bulundu. Sonraki basamakta PCA, PCR ve PLS yöntemleri, ticari farmasötik preparattaki SERT ve TRAZ’ ın aynı anda miktar tayinlerine uygulandı. Anahtar Kelimeler: Antidepresan, ilaç, spektrofotometre, PCA, PCR, PLS, UV, Kemometri 2014, 67 sayfa iii ABSTRACT M.Sc. Thesis SPECTROPHOTOMETRIC DETERMINATION OF SOME ANTIDEPRESSANT DRUG SAMPLES WITH PCR AND PLS Nuray AYTEKİN Süleyman Demirel University Graduate School of Applied and Natural Sciences Department of Chemistry Supervisor: Prof. Dr. Ahmet Hakan AKTAŞ In this thesis, three different chemometric