Politieke partijdigheid in tv-interviews Bachelorscriptie Eva Geerts (s435272) Universiteit van Tilburg Faculteit Geesteswetenschappen Communicatie- en Informatiewetenschappen (Tekst en communicatie) Begeleiding: Dr. E. Huls Tilburg, 9 augustus 2011 Voorwoord Deze thesis is het eindresultaat van mijn onderzoek voor de Bacheloropleiding Communicatie- en Informatiewetenschappen aan de Universiteit van Tilburg. Het project was erg tijdrovend, maar des te meer voldoening geeft het nu het af is. Dit resultaat had echter niet kunnen bestaan zonder bijdrage van mijn collega-studenten en mijn begeleidster. Deze mensen verdienen in het bijzonder een vermelding. Allereerst wil ik grote dank uitspreken naar mijn begeleidster dr. Erica Huls. Dankzij haar bleef het project vorderen en telkens bood zij nieuwe handvaten om mee verder te gaan. Tevens werd ik erg vrij gelaten, zodat er ook veel ruimte was voor eigen initiatief. Hierdoor was het een leerzame ervaring. Erica Huls is ook erg belangrijk geweest in de opstart van het onderzoek. Zij was onder andere verantwoordelijk voor de materiaalverzameling en heeft de opzet van het databestand ontworpen en gemaakt. Het onderzoek is een samenwerking tussen zeven studenten. Wij hebben allemaal een interview getranscribeerd en geanalyseerd. Tijdens gezamenlijke bijeenkomsten vond overleg plaats, waardoor oneffenheden zijn verwijderd en we elkaar hebben kunnen stimuleren tot nieuwe inzichten. Daarom wil ik ook mijn zes collega-studenten bedanken voor hun input en feedback. Ik hoop dat deze thesis van waarde is in de discussie over partijdigheid in de journalistiek. Voor mij persoonlijk was het onderzoeken van dit fenomeen en het schrijven van de thesis een erg interessante en leerzame ervaring. Eva Geerts, Tilburg, augustus 2011 2 Inhoudsopgave Samenvatting 5 1. Inleiding 7 1.1 Aanleiding 7 1.2 Achtergrond 8 1.2.1 Het politieke tv-interview 8 1.2.2 Neutraliteit in journalistiek 8 1.2.3 Het meten van neutraliteit 9 1.3 Doelstelling 13 2. Methode 14 2.1 Onderzoeksopzet 14 2.2 Materiaalverzameling 15 2.2.1 Inclusie van materiaal 15 2.2.2 Transcript 18 2.2.3 Segmentering 19 2.3 Materiaalanalyse 19 2.3.1 Onafhankelijke variabele 19 2.3.2 Afhankelijke variabelen 20 2.3.3 Contextfactoren 20 2.3.4 Codering en statistische analyse 23 2.3.5 Validiteit en betrouwbaarheid 24 3. Resultaten 25 3.1 Bias in aandacht 25 3.2 Bias in vraagontwerp 26 3.2.1 Initiatief 26 3.2.2 Directheid 26 3.2.3 Assertiviteit 27 3.2.4 Oppositie 28 3.2.5 Verantwoording 28 3.2.6 Persistentie 28 3.2.7 Algemeen beeld 29 3.3 Invloed van de contextvariabelen 30 3.3.1 Directheid 30 3.3.2 Assertiviteit: Suggestieve inleiding met een tegenwerkende voorkeur 32 3.3.3 Algemeen beeld 34 3 4. Relatie vraagontwerp en vraagontwijking 35 4.1 Inleiding 35 4.2 Methode 35 4.2.1 Onderzoeksopzet 35 4.2.2 Materiaalanalyse 36 4.2.3 Statistische analyse 43 4.3 Resultaten 43 4.3.1 Beantwoordingstrategie 43 4.3.2 Beleefdheidstrategie 44 4.3.3 Beurtwisseling 44 4.3.4 Gespreksrol 44 4.3.5 Algemeen beeld 45 4.3.6 Invloed van contextvariabelen 45 5. Discussie 47 5.1 Vergelijking onderzoek Varwijk, 2008 47 5.1.1 Conceptuele bijdrage meetinstrument: platformfactoren 47 5.2 Generaliseerbaarheid 47 5.3 Toekomstig onderzoek 48 6. Conclusie 49 6.1 Relatie politieke richting en vijandigheid 49 6.2 Relatie vraagontwerp en vraagontwijking 49 Literatuur 51 Appendix 54 4 Samenvatting Neutraliteit en onpartijdigheid vormen de basisprincipes van het journalistieke vak. Toch worden de media in Nederland vaak bestempeld als partijdig en niet neutraal. Veel van deze kritiek komt van politici, die de mogelijkheid hebben zich te profileren in politieke tv- interviews. Geert Wilders spreekt bijvoorbeeld vaak over de linkse media en Clairy Polak wordt bestempeld als een linkse journalist. Het doel van dit onderzoek is om een empirische bijdrage te leveren aan het maatschappelijke debat over de partijdigheid van de journalistiek. Door middel van een comparatieve analyse wordt onderzocht of tv-journalisten politici van de rechtervleugel anders benaderen dan politici van de linkervleugel. Dit wordt op twee manieren onderzocht: er wordt gekeken naar aanwezigheid van bias in aandacht en van bias in vraagontwerp. Bias in aandacht is onderzocht door te kijken naar de hoeveelheid gesprektijd die geïnterviewden krijgen in minuten en in het aantal spreekbeurten. Bias in vraagontwerp is onderzocht door te kijken naar vijandigheid in de vraagstellingen. Dit is gedaan aan de hand van het meetinstrument dat is ontwikkeld door Varwijk (2008). Dit meetinstrument is een uitbreiding van het Question Analysis System (QAS) dat recentelijk is ontwikkeld (Clayman, Heritage, Elliott, & McDonald, 2007). Er worden zes dimensies van vijandigheid onderscheiden: initiatief, directheid, assertiviteit, oppositie, verantwoording en persistentie. De zes dimensies zijn geoperationaliseerd in termen van verschillende eigenschappen van vraagontwerp. Deze dienen als indicatoren voor de dimensies. Het onderzoeksmateriaal bestaat uit zeven afleveringen van de Nederlandse late night talkshow Knevel & Van den Brink. Er worden linkse, centrum en rechtse politici geïnterviewd. De resultaten laten zien dat er in de interviews geen sprake was van bias in aandacht. Wel kwam naar voren dat de lijsttrekkers meer spreektijd kregen dan overige politici. Omdat deze lijsttrekkers in gelijke mate tot linkse en rechtse partijen behoren, is er geen sprake van politieke bias. Er is echter wel bewijs gevonden voor bias in vraagontwerp. Van de twaalf variabelen tonen er twee – directheid en suggestieve vraagstelling met een inleiding met een tegenwerkende voorkeur – significante verschillen tussen de twee politieke richtingen. De resultaten wezen erop dat de interviewers het meest vijandig waren tegenover linkse politici. Om alternatieve verklaringen voor het gevonden patroon zoveel mogelijk uit te sluiten, zijn ook contextfactoren meegenomen in de analyses. Met betrekking tot directheid blijk dat het gevonden patroon wordt beïnvloed door de politieke functie, de politieke positie van de geïnterviewde en de stand in de peilingen. Met betrekking tot suggestieve vraagstellingen met een inleiding met tegenwerkende voorkeur blijkt dat geen van de onderzochte contextvariabelen van invloed zijn op het gevonden patroon. Omdat het voor een journalist belangrijk is te weten op welke vragen vaak een antwoord volgt en welke vragen vaker ontweken worden, is tevens onderzocht wat de invloed is van de vorm van de vraagstelling op vraagontwijking is. Dit is onderzocht aan de hand van vier soorten vraagontwerp: open vragen, gesloten vragen, situatiecreërende vragen en de 5 overige vragen. Vraagontwijking is onderzocht in vier dimensies: door middel van een beantwoordingstrategie, door middel van een beleefdheidstrategie, door middel van het spelen met de gespreksrol en door het spelen met beurtwisselingsregels. Deze resultaten lieten zien dat op de dimensie vraagontwijking door middel van een beantwoordingstrategie een significant verschil is gevonden tussen de verschillende vormen van vraagontwerp. De politicus ontwijkt het antwoord dan door te weigeren een antwoord te geven op de vraag, of een niet-aansluitend antwoord geven (Huls, 2007). Dit deden zij door openlijk of verkapt de vraag te ontwijken. Overige vragen roepen het meeste vraagontwijking op, en situatiecreërende vragen werden het vaakst beantwoord (minste vraagontwijking). Om alternatieve verklaringen uit te sluiten, zijn ook hier zoveel mogelijk contextfactoren meegenomen in de analyses. Uit deze gegevens blijkt dat zowel de functie van de politicus als de specifieke interviewer die de vraag stelt invloed heeft op het gevonden patroon. 6 1. Inleiding 1.1 Aanleiding In 2010 reageerde politicus Geert Wilders via twitter op de undercoveractie van HP/De Tijd- verslaggeefster Karen Geurtsen: “HP/De Tijd heeft infiltranten op fractie gehad. Op valse voorwendselen bij ons binnengekomen dus. Nieuw dieptepunt voor linkse media. Smerig!" (Paternotte, 2010a, para. 1). Ook geeft hij aan dat zelfverklaarde rechtse media “wolven in schaapskleren” zijn, omdat deze media, zoals Elsevier, GeenStijl en de Telegraaf, stiekem ook links zijn (“’rechtse’ media blijken ook links”, 2010, para. 1). Wilders bestempelt het praatprogramma Pauw & Witteman als een“linksig en fout” programma en de gehele publieke omroep noemt hij een “links zootje” (“Geert Wilders wil nog steeds niet naar Pauw & Witteman”, 2009, para. 1; Benjamin, 2007, para. 11). In de verkiezingstijd zijn er verschillende manieren voor politici om hun ideeën en doelen naar het publiek duidelijk te maken. Vandaag de dag doen zij dat vaak in politieke tv- interviews. Politici hebben de journalistiek dus vaak nodig om hun wensen en ideeën naar buiten te brengen. Journalisten hebben politici echter ook nodig om een programma te kunnen maken (Clayman & Heritage, 2002). Er is dus sprake van een wisselwerking tussen de journalistiek en de politiek. We nemen politici waar zoals zij neer worden gezet in politieke tv-interviews (Harris, 1991). Het is de meest gangbare manier voor politici om te communiceren met het publiek. Politici krijgen via de journalistiek de kans om zich te profileren, maar krijgen zij wel een eerlijke kans? Deze discussie was bijvoorbeeld gaande toen de Publieke Omroep een nieuwe doelstelling kreeg. Hierna moest het programma Nieuwsuur onafhankelijk zijn en mocht het niet meer gekleurd zijn. In eerste instantie was er voor Clairy Polak (zij presenteerde eerder de voorganger van Nieuwsuur: NOVA) geen plaats in dit programma. De presentatrice