Reeds verschenen publicaties Tussenland Scene, een kwartet ruimtelijke scenario’s voor Nederland Eric Frijters Ed Dammers, Hanna Lára Pálsdóttir, Frank Stroeken, David Hamers Leon Crommentuijn, Ellen Driessen, Friedel Filius Rainer Johann ISBN 90 5662 324 9 Juliane Kürschner Han Lörzing Energie is ruimte Kersten Nabielek Hugo Gordijn, Femke Verwest, Anton van Hoorn Reinout Rutte ISBN 90 5662 325 9 Peter van Veelen Marijn van der Wagt Naar zee! Ontwerpen aan de kust Bart Bomas, Luki Budiarto, Duzan Doepel, Dieke van Ewijk, Jan de Graaf, Wouter van der Heijde, Cleo Lenger, Arjan Nienhuis, Olga Trancikova ISBN 90 5662 331 1 Landelijk wonen Frank van Dam, Margit Jókövi, Anton van Hoorn, Saskia Heins isbn 90 5662 340 0 De ruimtelijke effecten van ICT Frank van Oort, Otto Raspe, Daniëlle Snellen ISBN 90 5662 342 7 De ongekende ruimte verkend Hugo Gordijn, Wim Derksen, Jan Groen, Hanna Lára Pálsdóttir, Maarten Piek, Nico Pieterse, Daniëlle Snellen ISBN 90 5662 336 2 1000 dingen op een dag. Een tijdsbeeld uitgedrukt in ruimte Maaike Galle, Frank van Dam, Pautie Peeters, Leo Pols, Jan Ritsema van Eck, Arno Segeren, Femke Verwest ISBN 90 5662 372 9 Behalve de dagelijkse files. Over betrouwbaarheid van reistijd Hans Hilbers, Jan Ritsema van Eck, Daniëlle Snellen ISBN 90 5662 375 3 NAi Uitgevers, Rotterdam Ruimtelijk Planbureau, Den Haag 2004 Inhoud 7 Samenvatting 11 Inleiding Verborgen land is tussenland 12 Welkom in het verborgen land 12 Onderwerp en uitgangspunt 20 Doelstelling, onderzoeksvragen en begripsbepaling 24 Intermezzo: Fascinatie in beeld 37 Positionering Tussenland in context 38 Economische transformaties 44 Niet stad en land maar tussenland 50 Van masterplanner naar onderhandelingspartner 57 Besluit 59 Intermezzo: Bruno de Meulder en Michiel Dehaene - Ars renovandi/mutandi. Proeve van een verbeelding van de Vlaamse territoriumstad 61 Methodiek Op zoek naar tussenland 62 Onderzoekslijnen: economie, ruimte en spelers 66 Van microstudie tot regiostudie 68 Inductief en deductief 70 Bestaande benaderingen voorbij 73 Intermezzo: Benjamin Davy - Turbulent boundaries 75 Europa Tussenland ontdekt 76 Regionale gebiedsanalyse 79 Polen: Opper-Silezië 107 Denemarken-Zweden: Øresund 131 Italië: Arnovallei 153 Intermezzo: Boleslaw Doma´nski - Upper Silesia in the post-socialist economy of Poland 155 Nederland Tussenland verkend 156 Regionale vergelijking 163 Limburg: de Mijnstreek 193 Holland: de Haarlemmermeer 221 Brabant: de Langstraat 255 Intermezzo: Hans van der Cammen - De lagen van tussenland 257 Conclusie Tussenland staat op de kaart 258 Tussenland bestaat 259 Een vergelijkende gebiedsanalyse Samenvatting 266 Omstandigheden en voorwaarden voor tussenland 6 278 Eigenschappen van tussenland Op veel plaatsen in Nederland liggen onbestemde gebieden, met een combi- 7 280 Potenties van tussenland natie van woningen en bedrijfspanden, klein- en grootschalige bedrijvigheid, oud en nieuw gebruik. Vaak zijn zij te vinden op knooppunten van infra- 287 Nawoord structuur. Iedereen kent dit soort plekken en toch lijken zij in de ruimtelijke plannen nauwelijks voor te komen. Zij zijn ook niet te beschrijven in termen 291 Summary van de traditionele begrippen ‘stad’ en ‘land’. Aanleiding voor het Ruimtelijk Planbureau om zich in dit fenomeen, tussenland, te verdiepen: Hoe is het 295 Interviews en veldonderzoek te herkennen? Waar en onder welke omstandigheden ontwikkelt het zich? Welke eigenschappen heeft het? En welke van deze eigenschappen maken 296 Literatuur dat tussenland potentie heeft? In dit onderzoek wordt een antwoord gezocht op deze vragen. Dit is 302 Over de auteurs gedaan door zowel inductief als deductief te werken, door veldwerk, litera- tuuronderzoek, kaartanalyse en statistische gegevens met elkaar te combi- 303 Verantwoording afbeeldingen neren. Het bronnenonderzoek en terreinbezoek is uitgevoerd op zes locaties in buiten- en binnenland: de mijnstreek van Opper-Silezië, de havens bij Kopenhagen, de Arnovallei in Italië, de Limburgse mijnstreek, de Haar- lemmermeer en de Brabantse Langstraat. Soorten tussenland Er bestaan verschillende soorten tussenland. Dit hangt samen met (verande- ringen in) de economische en ruimtelijke structuur van een gebied, de druk op de ruimte en de rol van verschillende spelers in de ruimtelijke ordening. Zo kan tussenland liggen op verspreide plekken, in de marges van groot- schalige terreinen, of in en tussen lange linten. Tussenland kan een tijdelijk verschijnsel zijn, variërend van één seizoen tot een paar jaar, maar het kan zich ook langdurig manifesteren. Tot slot kan tussenland een marginale betekenis hebben maar ook een factor van belang zijn in de regionale economie. Voorwaarden voor ontstaan Hoewel veel plekken in verstedelijkende gebieden de potentie lijken te hebben zich tot tussenland te ontwikkelen, duikt dit tussenland slechts onder bepaalde omstandigheden op: – economische transformatie. Plekken of gebieden kunnen hierdoor een functieverandering ondergaan, die al dan niet gepaard gaat met aanpassingen in de ruimtelijke inrichting. Uiteenlopende belang- hebbenden grijpen dan de kans om zelf de ruimte in te vullen. Zij ontwikkelen activiteiten die tot tussenland kunnen leiden. – infrastructuur. Tussenland kan ontstaan langs verbindingen die perifeer zijn komen te liggen als gevolg van infrastructurele veranderingen verder- op. Het ontstaat echter ook in de nabijheid van nieuwe knooppunten en in gebieden die worden ontsloten door parallelle structuren die ruimte bieden aan verkeer van verschillende snelheden. De snelle structuur dient voor het vervoer en de minder snelle, vaak oudere verbinding voor de bedrijvigheid. Deze is dikwijls te vinden tussen, naast en achter Potenties oudere en nieuwere bebouwing in linten en buurtschappen. Tussenland is op te vatten als een informele structuur die parallel aan – complexe eigendomsverhoudingen. Afwezigheid, onzichtbaarheid of formele ruimtelijke ingrepen ontstaat. Daarom moet het niet langer worden onverschilligheid van een eigenaar, maar ook rationeel economisch beschouwd als ongewenst bijverschijnsel of neveneffect, maar juist als 8 gedrag leiden tot gebruik van de grond door derden. Soms gebeurt dit onlosmakelijk onderdeel dat in veel statisch ingerichte gebieden dynamiek 9 zelfs zonder medeweten en medewerking van de eigenaar, maar veel toelaat. vaker gebeurt het in onderling overleg. Tussenland is ook duurzaam en veerkrachtig. Doordat het niet mono- – bestaande structuren en nieuwe ruimte. Tussenland voegt zich naar functioneel is, hoeft bij verandering van functies de oude situatie niet in bestaande structuren, en kenmerkt zich door een geleidelijke groei. zijn geheel te wijken voor de nieuwe, maar kunnen nieuwe programma’s in Nieuwe elementen worden ingepast in bestaande lokale en regionale de oude worden geïntegreerd. structuren. De dynamiek van onderhandelingen tussen eigenaars en Tussenland laat bovendien de mogelijkheden zien van zelforganisatie. gebruikers helpt betrokkenen zogenaamde lastige plekken voor nieuwe Zonder ruimtelijke planning ontstaat ruimte voor inrichting en invulling doeleinden in te richten. Zo creëert tussenland nieuwe ruimte op op eigen initiatief, van bewoners en gebruikers, van kleine en middelgrote bestaande plekken en binnen bestaande regelgeving. bedrijven. Spelersconstellaties kunnen gemakkelijk van samenstelling veranderen. Dat maakt het gemakkelijker om in te spelen op tijdelijke Eigenschappen omstandigheden. Uit de gebiedsvergelijking komt ook een aantal eigenschappen van tussenland naar voren: Tussenland biedt een andere kijk op de ruimtelijke ordening – Tussenland is niet mooi of lelijk. Het is er gewoon. Het maakt integraal Het overheidsbeleid is er in Nederland niet vaak op gericht ogenschijnlijk onderdeel uit van de dagelijkse levens van uiteenlopende betrokkenen. ongereguleerde, al dan niet tijdelijke ontwikkelingen mogelijk te maken. – Tussenland is formeel onzichtbaar. Op kaarten en in bestemmings- Verschijnselen die zich aan planning onttrekken, worden zelden gewaardeerd. plannen is het namelijk niet aangeduid. Tussenland ontbreekt dus nog Tussenland wordt vaak afgedaan als onbelangrijk en ongewenst. Uit dit als categorie. Toch is het een ruimtelijk verschijnsel dat de aanblik van onderzoek blijkt echter dat het gaat om een verschijnsel met grote ruimtelijke verstedelijkende landschappen verandert. en economische consequenties. Soms blijkt er voldoende speelruimte te zijn, – Tussenland is een veranderlijk maar blijvend verschijnsel. Door zijn waarbij tussenland zich niet dankzij maar ondanks de planologische regel- dynamische karakter en door beslissingen vanuit de ruimtelijke ordening, geving ontwikkelt. We kunnen daarvan leren. Door tussenland te analyseren, vertoont tussenland in de tijd de neiging zich te verplaatsen. Toch is het krijgen we inzicht in wat er allemaal wel goed gaat als regels gaten vertonen een blijvend onderdeel van de inrichting van Nederland. en met regels inventief wordt omgegaan. Door ad-hocoplossingen te bestu- – Tussenland wordt gekenmerkt door zelforganisatie. Het ontstaat niet deren, raken we op de hoogte van lokale wensen en behoeften. En door door grootschalige masterplanning maar juist in gebieden waar de over- verhoudingen tussen spelers te bekijken, krijgen we zicht op de manier heid de andere kant op kijkt of zich geen raad weet, en op plekken waarop waarop niet alleen de overheid maar ook anderen de ruimte ordenen. projectontwikkelaars door complexe eigendomsverhoudingen moeilijk grip Angst voor tussenland is dus niet nodig. Stimuleren van tussenland echter