INSTYTUT GEOGR A&MCpu*^' PRZESTRZENNEGO Z A G O S P O D A^PW WWIA POLSKIEJ AKADEMII NAUK PRZEGLĄD GEOGRAFICZNY KWARTALNIK Tom XLIX, zeszyt 3 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WARSZAWA 1977 http://rcin.org.pl INSTYTUT GEOGRAFII PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA POLSKIEJ AKADEMII NAUK PRZEGLĄD GEOGRAFICZNY ПОЛЬСКИЙ ГЕОГРАФИЧЕСКИЙ ОБЗОР POLISH GEOGRAPHICAL REVIEW REVUE POLONAISE DE GEOGRAPHIE KWARTALNIK Tom XLIX, zeszyt 3 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WARSZAWA 1977 http://rcin.org.pl KOMITET REDAKCYJNY Redaktor naczelny Stansiław Leszczycki, członkowie: Jerzy Kondracki, Jerzy Kostrowicki, Antoni Kukliński Marek Jerczyński, Jan Szupryczyński sekretarz redakcji Barbara Kozłowska Adres Redakcji: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN 01-927 Warszawa, Krakowskie Przedmieście 30 tel. 26-41-15 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE, WARSZAWA, UL. MIODOWA 10 Nakład 2.000 (1880+120) Oddano do składania 8.IV.1977 r. Zam. 966 F-38 Cena zł 40.— Podpisano do druku we wrześniu 1977 r. Ark. 16,25 ark. druk. 14 Druk ukończono we wrześniu 1977 r. LUBELSKIE ZAKŁADY GRAFICZNE, LUBLIN, UL. UNICKA 4. http://rcin.org.pl PRZEGLĄD GEOGRAFICZNY T. XLIX, Z. 3, 1977 RYSZARD DOMAŃSKI Dynamika systemów przestrzennych Model procesów przestrzennych Dynamie of spatial systems — A model of spatial prosesses Zarys treści. Celem niniejszego artykułu jest sformułowanie: 1) reguł, ob- serwowanych w organizacji dynamicznego systemu przestrzennego, 2) reguł transfor- macji i przebiegu procesu w systemie przestrzennym, 3) twierdzenia pośredniego wy- rażającego powiązania organizacji i transformacji systemu przestrzennego z celami jego działania i rozwoju. 1. Koncepcja procesu przestrzennego 1 Teoretyczną rekonstrukcję procesu rozwojowego systemów przestrzen- nych opieram na pojęciu wartości lokalizacyjnej. Pojęcie to zdefiniowałem we wcześniejszej pracy 2. Obecnie poprzestaję na przedstawieniu przewo- dniej idei zawartej w koncepcji procesu przestrzennego. Poszczególne miejscowości kraju mają pewną, zróżnicowaną, wartość dla ludzi, przedsiębiorstw, organizacji społecznych oraz centralnego organu planowania i koordynacji. Przez wartość rozumiem tu rzeczy i zjawiska pożyteczne dla tych podmiotów społeczno-gospodarczych, w tym sensie, że podtrzymują ich istnienie i rozwój 3. Wartości przysługujące poszczegól- nym miejscowościom ze względu na przydatność dla lokalizowania w nich działalności społeczno-gospodarczej nazywam wartościami lokalizacyjnymi. Wychodzę z założenia, że istnieją potrzeby (i cele) ludzi, przedsię- biorstw, organizacji społecznych i organu centralnego, w których zaspo- kajaniu istotna jest przestrzeń i (lub) przestrzenne własności innych war- tości. Potrzeby te nazywam potrzebami przestrzennymi. W dążeniu do zaspokajania potrzeb przestrzennych podmioty te wykorzystują wartości lokalizacyjne. 1 Wyrażenie „proces przestrzenny" jest skróconą nazwą oznaczającą proce;» społeczno-gospodarczy, który zachodzi w przestrzeni geograficznej i dla którego własności geograficzne są szczególnie istotne. Artykuł stanowi część większej pracy, która jest wciąż w toku. Zawarte w nim sformułowania mają charakter prowizo- ryczny. 2 Por. R. Domański. Zarys teorii procesów w systemie osadniczym. „Przegl. Geogr.", 1976, z. 2, s. 211—233 oraz Elements of the theory of processes in urban seulement system, referat wygłoszony na XV Europejskim Kongresie Regional Science, Budapeszt, sierpień 1975. Papers of the Regional Science Association t. 36, 1976, s. 87—100. 3 W artykule tym posługuję się pojęciem wartości instrumentalnej, któremu w ekonomii odpowiada pojęcie wartości użytkowej. W badaniach ekonomicznogeo- graficznych, zwłaszcza skierowanych i stosowanych, zachodzi coraz częściej potrze- ba włączania do rozważań pojęcia wartości kulturowych, rozumianych jako ideały, pożądane stany, które ukierunkowują zachowanie podmiotów gospodarki przestrzen- nej. http://rcin.org.pl 402 Ryszard Domański Pojęcie to wymaga obecnie rozwinięcia przez rozciągnięcie go na prze- strzenne powiązania. Wartości lokalizacyjne i wartości przestrzennych po- wiązań składają się razem na wartości przestrzenne. Pełniejsze zaspokoje- nie potrzeb przestrzennych wymaga, przynajmniej do pewnego poziomu, korzystania z większych wartości przestrzennych. Wartości przestrzenne są kryteriami wyboru lokalizacji i przestrzen- nych powiązań dla nowych i rozwijanych działalności społeczno-gospodar- czych. Wpływają więc na decyzje przestrzenne i przestrzenne zachowa- nie się podmiotów społeczno-gospodarczych. Wartości przestrzenne realizują się poprzez działalność inwestycyjną, produkcyjną, transportową, handlową, usługową, organizacyjną. Bez niej istnieją tylko potencjalnie. Proces rozwoju w przestrzeni jest sekwencją realizacji wartości przestrzennych. Miejscowości i regiony o wyższych wartościach przestrzennych przyciągają więcej inwestycji i ludzi oraz sprzyjają szybszemu rozwojowi istniejących już przedsiębiorstw i grup społecznych. Lokalizacja inwestycji i działalności w tych miastach i re- gionach jest, ceteris paribus, bardziej efektywna. Obszary, ku którym napływa więcej inwestycji i ludzi, i w których następuje szybszy rozwój, nazywamy niszami atrakcyjności. Procesy przestrzenne są procesami wypełniania nisz. Towarzyszy temu tworzenie się nowych nisz. Wartość przestrzenna charakteryzuje się następującymi cechami: a) obejmuje elementy przyrodnicze, techniczne i społeczno-gospodarcze, b) te same miejscowości mogą mieć różną wartość dla różnych działalności społeczno-gospodarczych, c) te same miejscowości mogą mieć inną wartość dla ludzi, inną dla przedsiębiorstw, inną dla organizacji społecznych i organu centralnego, d) zmienia się wraz z rozwojem danej miejscowości, jej dostępnością i rolą w systemie przestrzennym, e) zmienia się pod wpływem nowych technologii, f) może być inna w ujęciu krótkookreso- wym i inna w ujęciu długookresowym, g) zależy w określony sposób 4 od wielkości miast (jednostek terytorialnych), tj. od ich zaludnienia, infra- struktury, skali działalności społeczno-gospodarczej. W swej roli podstawowego pojęcia teorii procesów przestrzennych, wartość przestrzenna wykazuje szereg zalet. Jest pojęciem zgodnym z no- wymi ideami w naukach przestrzennych, które metody badania i teore- tyczne modele przestrzennego zachowania się ludzi, przedsiębiorstw, orga- nizacji społecznych i organu centralnego przybliżają do rzeczywistości. Jakkolwiek w pracy tej (w dalszych etapach) będziemy dążyć do kwan- tyfikacji wrartości przestrzennych, a więc pewnego ich zobiektywizowania, u podstaw kwantyfikacji postawimy m. in. sądy oceniające użyteczność miejscowości dla lokalizacji i powiązań przestrzennych, a w związku z tym również preferencje ludzi, przedsiębiorstw, organizacji społecz- nych i organu centralnego. Stosowanie pojęcia wartości przestrzennych nie wymaga przyjmowania założenia, że podejmujący decyzje mają peł- ną wiedzę o sytuacjach problemowych. Podejmujący decyzje mogą w swo- ich decyzjach kierować się subiektywną percepcją przestrzeni; nie jest też konieczne założenie, że podejmujący decyzje postępują racjonalnie, jak homo oeconomicus. Powiązanie z systemami wartości kulturowych oraz podejmowaniem decyzji stwarza możliwość włączenia historycznej zmienności celów i środków działania do teorii procesów przestrzennych 4 Op. cit., ryc. 6 http://rcin.org.pl Dynamika systemów przestrzennych 403 oraz rekonstrukcji warstw kulturowych nakładających się na siebie i two- rzących pionową strukturę przestrzeni społeczno-gospodarczej. Nie rozwiązaną dotąd trudnością jest kwantyfikacja wartości prze- strzennych. Wysunięto już jednak obiecujące propozycje. Do innych trud- ności należy grupowanie preferencji indywidualnych w preferencje spo- łeczne na poziomie operacyjnym oraz rozwiązywanie problemów decyzyj- nych z wielokryterialnymi funkcjami celu. Warto w tym miejscu podkreślić, że sytuacje problemowe zachodzące w praktyce rzadko są takie, by próby ich rozwiązywania prowadziły do paradoksu Arrowa. Stosunkowo największe rozbieżności poglądów wy- stępują przy wyborze lokalizacji dla nowych wielkich inwestycji. Dysku- sje oparte na rzeczowych argumentach rozbieżności te łagodzą. Natomiast poglądy co do kierunków procesów adaptacyjnych wzbudzanych przez te inwestycje oraz kierunków rozwoju autonomicznego bywają w dużym stopniu zbieżne. Gdy już bowiem powstanie nowy obiekt, ludność, przed- siębiorstwa i organizacje społeczne zazwyczaj zgodnie dążą do poprawie- nia stanu infrastruktury, mieszkalnictwa, handlu, szkolnictwa, służby zdrowia. Celem niniejszego artykułu jest sformułowanie: 1) reguł obserwowanych w organizacji dynamicznego systemu przestrzennego, 2) reguł transforma- cji i przebiegu procesu w systemie przestrzennym, 3) twierdzenia pośred- niego wyrażającego powiązania organizacji i transformacji systemu przestrzennego z celami jego działania i rozwoju. Autor chciałby podkreś- lić trzy motywy, którymi kierował się wykonując tę pracę. Są to: 1. Nadanie konstrukcjom teoretycznym struktury odpowiadającej strukturze zarządzania. Podobieństwo obu struktur ułatwi dalsze rozwija- nie teorii w kierunku zastosowań praktycznych. 2. Usystematyzowanie (częściowe) nowych problemów pojawiających się w rozwoju społeczno-gospodarczym w przestrzeni geograficznej oraz nowych idei, związanych z tymi problemami, wysuniętych przez różne nauki społeczne. Przykładowo można wymienić: dążenie do zmniejszenia regionalnych różnic w jakości życia, ochrona środowiska, wzrost zapo- trzebowania na przestrzeń, zmiany gęstości zaludnienia w aglomeracjach miejskoprzemysłowych, rozpowszechnianie się zwyczaju posiadania dwóch mieszkań,