VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI SƠN NGỌC HOÀNG ÂM NHẠC NGHI LỄ DÂN GIAN TRONG VĂN HÓA CỦA NGƢỜI KHMER Ở SÓC TRĂNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC HÀ NỘI - 2016 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI SƠN NGỌC HOÀNG ÂM NHẠC NGHI LỄ DÂN GIAN TRONG VĂN HÓA CỦA NGƢỜI KHMER Ở SÓC TRĂNG Chuyên ngành : Văn hóa dân gian Mã số : 62 22 01 30 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC : 1.TS Phú Văn Hẳn 2.PGS.TS. Trần Thế Bảo HÀ NỘI - 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan rằng, bản luận án Tiến sĩ : ÂM NHẠC NGHI LỄ DÂN GIAN TRONG VĂN HÓA CỦA NGƢỜI KHMER Ở SÓC TRĂNG Là do tôi viết và chưa công bố. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Ngày tháng năm 2016 Sơn Ngọc Hoàng 1 MỤC LỤC Trang bìa phụ Trang Lời cam đoan Mục lục 1 Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắc 3 Danh mục các bảng 4 MỞ ĐẦU 5 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ THỰC TIỂN CHO VIỆC NGHIÊN CỨU ÂM NHẠC NGHI LỄ DÂN GIAN NGƢỜI KHMER Ở SÓC TRĂNG 14 1.1. Một số cơ sở lý thuyết nghiên cứu âm nhạc nghi lễ dân gian 14 1.2. Tổng quan về nền văn hóa truyền thống và nhạc lễ dân gian của người Khmer ở Sóc Trăng 19 1.3. Những thực hành âm nhạc trong nghi lễ dân gian của người Khmer ở Sóc Trăng 30 1.4. Giá trị văn hóa thể hiện qua nhạc lễ dân gian của người Khmer ở Sóc Trăng 31 1.5. Nhạc lễ dân gian của người Khmer ở Sóc Trăng giao lưu, tiếp biến những yếu tố văn hóa âm nhạc các cộng đồng dân tộc ở Nam bộ 39 Chƣơng 2: ÂM NHẠC TRONG LỄ CƢỚI TRUYỀN THỐNG CỦA NGƢỜI KHMER Ở SÓC TRĂNG 49 2.1. Những thành tố của âm nhạc trong lễ cưới truyền thống người Khmer ở Sóc Trăng 49 2.2. Múa thiêng trong lễ cưới truyền thống của người Khmer ở Sóc Trăng 79 2.3. Văn hóa nhận thức thể hiện qua thực hành lễ cưới truyền thống của người Khmer ở Sóc Trăng 80 Chƣơng 3: ÂM NHẠC TRONG LỄ TANG TRUYỀN THỐNG CỦA NGƢỜI KHMER Ở SÓC TRĂNG 84 3.1. Những thành tố của âm nhạc trong lễ tang truyền thống của người 2 Khmer ở Sóc Trăng 85 3.2. Thực hành âm nhạc lễ tang truyền thống của người Khmer ở Sóc Trăng 96 3.3. Múa thiêng trong lễ tang truyền thống của người Khmer ở Sóc Trăng 103 3.4. Văn hóa nhận thức thể hiện qua thực hành lễ tang truyền thống của người Khmer ở Sóc Trăng 104 3.5. Văn hóa ứng xử thể hiện qua thực hành lễ tang truyền thống của người Khmer ở Sóc Trăng 110 Chƣơng 4: MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM ÂM NHẠC CỦA NHẠC LỄ DÂN GIAN NGƢỜI KHMER Ở SÓC TRĂNG 117 4.1. Đặc điểm về phong cách biểu hiện trong Nhạc lễ dân gian của người Khmer ở Sóc Trăng 118 4.2. Đặc điểm quy định cơ cấu tổ chức dàn nhạc trong Nhạc lễ dân gian của người Khmer ở Sóc Trăng 126 4.3. Đặc điểm Thang âm – điệu thức trong Nhạc lễ dân gian của người Khmer ở Sóc Trăng 129 4.4. Tương đồng và dị biệt giữa nhạc khí trong dàn nhạc lễ dân gian của người Khmer với dàn nhạc lễ của cộng đồng các dân tộc ở Nam bộ 133 4.5. Thực hành nhạc lễ dân gian của người Khmer ở Sóc Trăng trong xã hội hiện đại 139 4.6. Vai trò, giá trị của Nhạc lễ dân gian trong văn hóa của người Khmer ở Sóc Trăng 145 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 153 CHÚ THÍCH 159 TÀI LIỆU THAM KHẢO 164 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ 174 PHỤ LỤC HÌNH ẢNH 176 PHỤ LỤC BÀI BẢN ÂM NHẠC 200 3 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮC Âm nhạc dân gian ANDG Âm nhạc tôn giáo ANTG Âm nhạc nghi lễ dân gian của người Khmer NLDGK Đồng bằng sông Cửu Long ĐBSCL Đông Nam Á ĐNA Công nghiệp hóa – Hiện đại hóa CNH-HĐH 4 DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1: Tình hình cơ cấu dân số, dân tộc tỉnh Sóc Trăng 20 Bảng 1.2: Bảng phân bổ cơ cấu dân tộc Khmer tỉnh Sóc Trăng 20 Bảng 2.1: Danh mục bài bản âm nhạc lễ cưới truyền thống người Khmer 69 Bảng 2.2: Bảng phân loại nhạc khí trong dàn nhạc lễ cưới ngày xưa của người Khmer ở Sóc Trăng 73 Bảng 2.3: Bảng phân loại nhạc khí trong dàn nhạc lễ cưới ngày nay của người Khmer ở Sóc Trăng 76 Bảng 2.4: Bảng so sánh nhạc khí trong dàn nhạc lễ cưới xưa và nay của người Khmer ở Sóc Trăng 76 Bảng 3.1: Danh mục tổng hợp bài bản âm nhạc trong nghi lễ tôn giáo của người Khmer ở Sóc Trăng 86 Bảng 3.2: Danh mục bài bản âm nhạc trong lễ tang truyền thống của người Khmer ở Sóc Trăng 89 Bảng 3.3: Bảng so sánh bài bản âm nhạc trùng tên trong âm nhạc tôn giáo và âm nhạc lễ tang truyền thống của người Khmer ở Sóc Trăng 90 Bảng 3.4: Bảng phân loại nhạc khí trong dàn nhạc lễ tang truyền thống của người Khmer ở Sóc Trăng 94 Bảng 3.5: Bảng tóm tắt mối quan hệ ngũ hành 109 Bảng 4.1: Bảng so sánh tương đồng và dị biệt giữa nhạc khí trong dàn nhạc lể cưới ngày xưa của người Khmer với dàn nhạc dân tộc cổ truyền người Việt 133 Bảng 4.2: Bảng so sánh tương đồng và dị biệt giữa nhạc khí trong dàn nhạc lễ cưới ngày nay của người Khmer với dàn nhạc dân tộc cổ truyền người Việt 134 Bảng 4.3: Bảng so sánh tương đồng và dị biệt giữa nhạc khí trong dàn nhạc lễ tang truyền thống người Khmer với dàn nhạc lễ dân gian Nam bộ người Việt 135 Bảng 4.4: Bảng so sánh tương đồng và dị biệt giữa nhạc khí trong dàn nhạc nghi lễ dân gian của người Khmer với dàn nhạc lễ dân gian người Hoa 137 5 MỞ ĐẦU 1.Tính cấp thiết của đề tài Nền Văn hóa –Nghệ thuật truyền thống của người Khmer Nam bộ trãi qua một quá trình lịch sử phát triển lâu dài, đã tạo nên một bản lĩnh và bản sắc văn hóa đặc trưng của tộc người mình. Đó là quá trình vừa kế thừa, vừa giao lưu tiếp biến, tiếp thu những tinh hoa văn hóa của các tộc người khác trong nước, khu vực Đông Nam Á (ĐNA) và quốc tế, vừa nâng lên đa dạng để phát triển hòa hợp với xu thế thời đại. Về phương diện lịch sử âm nhạc, thể loại Âm nhạc nghi lễ dân gian của người Khmer (NLDGK)(1) vùng Nam bộ, đặc biệt là tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) nói chung và ở Sóc Trăng nói riêng có những nét đặc trưng, độc đáo khó có thể trộn lẫn với các tộc người sống trong khu vực. NLDGK đã góp phần quan trọng vào việc định hình diện mạo nền âm nhạc dân gian (ANDG) cổ truyền trên vùng đất Nam bộ, góp phần bảo tồn, kế thừa và phát triển nền âm nhạc truyền thống Việt Nam. Tác động của xu hướng toàn cầu hóa, sự xâm nhập ồ ạt các sản phẩm văn hóa, âm nhạc nước ngoài; sự lấn át của các dòng âm nhạc phương Tây trong đời sống âm nhạc, trên hệ thống truyền thông đại chúng; bên cạnh đó là sự thiếu hiểu biết về nền ANDG của đại đa số quần chúng nhân dân,, nhất là thế hệ trẻ người Khmer đã khiến cho việc thực hành ANDG trong các nghi lễ dân gian truyền thống của người Khmer không còn thịnh hành như xưa và đang rơi vào tình trạng mai một dần. Mặt khác, việc tổ chức truyền dạy ANDG cho thế hệ trẻ Khmer để kế thừa không còn được mọi người quan tâm, các nghệ nhân am tường ANDG đang ngày càng lớn tuổi và mất dần mà không có người kế tục, kéo theo sự thất truyền khá lớn các bài bản ANDG cổ truyền, trong đó có NLDGK vốn không được ghi chép thành văn bản để lưu giữ. Một số nhạc khí dân tộc cổ truyền đang bị hư hỏng, thất thoát trong nhân dân chưa sưu tầm lại được, cũng như việc chế tác các nhạc khí dân tộc đang bị hụt hẩng do còn rất ít nghệ nhân có trình độ hiểu biết về kỷ thuật chế tác để truyền dạy lại cho lớp trẻ. Do đó, hiện nay, một số nhạc khí dân tộc cổ truyền hiếm quý của người Khmer Nam bộ chỉ còn được lưu giữ tại Bảo tàng Khmer ở các tỉnh Sóc Trăng, Trà Vinh…, không còn thấy sử dụng trong đời sống xã hội.