Essen en bouwlandkampen op het Oost-Nederlands Plateau Een interdisciplinaire studie naar hun opbouw en ontstaansgeschiedenis (1500-1832) J.J. (Joris) Ernst Essen en bouwlandkampen op het Oost-Nederlands Plateau Een interdisciplinaire studie naar hun opbouw en ontstaansgeschiedenis (1500-1832) Auteur: ing. J.J. (Joris) Ernst Lichtenvoorde, februari 2017 Masterscriptie Landschapsgeschiedenis Faculteit der Letteren, Rijksuniversiteit Groningen Scriptiebegeleider: prof. dr. ir. M. (Theo) Spek Tweede lezer: dr. J.F. (Jeroen) Benders Essen en bouwlandkampen op het Oost-Nederlands Plateau Een interdisciplinaire studie naar hun opbouw en ontstaansgeschiedenis (1500-1832) Auteur: ing. J.J. (Joris) Ernst Lichtenvoorde, februari 2017 Masterscriptie Landschapsgeschiedenis Faculteit der Letteren, Rijksuniversiteit Groningen Scriptiebegeleider: prof. dr. ir. M. (Theo) Spek Tweede lezer: dr. J.F. (Jeroen) Benders Voorwoord Mijn keuze om voor het Oost-Nederlands Plateau te kiezen kwam niet uit de lucht vallen. Telkens als ik vanuit Lichtenvoorde via Vragender richting Winterswijk fietste moest ik de rand van het Oost-Nederland Plateau op ‘klimmen’. Eenmaal in Winterswijk aangekomen was ik geïntrigeerd naar het kleinschalige cultuurlandschap en wilde meer weten te weten komen over de agrarische geschiedenis van dit gebied. Voor sommigen leek het een gewaagde keuze om het onderwerp essen en bouwlandkampen te kiezen. Hét onderwerp waar prof. dr. ir. Spek uitvoerig aandacht aan heeft besteed in zijn proefschrift Het Drentse Esdorpenlandschap. Maar dat viel reuze mee, juist dit onderwerp heeft mij door zijn ervaring verder gebracht dan ik in eerste instantie had gedacht, waarvoor mijn dank. Een aantal personen in het bijzonder ben ik een dankwoord verschuldigd. Dr. Pieter Ketner wil ik bedanken voor het kritisch doorlezen van mijn concepten. Als oud docent verbonden aan de Wageningen Universiteit wist hij op kritische, maar opbouwende wijze mijn werkstuk bij te schaven. Mijn oud Dienst Landelijk Gebied collega’s; ing. Danny Meus die op de meest vreemde GIS vragen toch altijd weer een passende aanpak wist te verzinnen. Louis Lansink heeft meegeholpen met het bodemkundig veldwerk en de interpretatie. Ook ing. Gerard Buitink, mijn voormalige gebiedsmanager, wil ik bedanken. Hij vond het namelijk een goed idee om deze opleiding te starten en heeft zich hiervoor ingezet. Daarnaast wil ik mijn werkgever het Ministerie van Economische Zaken bedanken, die het mede mogelijk heeft gemaakt. Daarnaast nog dank aan een aantal mensen die mij hebben geholpen bij mijn onderzoek. Archivaris dhr. P. Meerdink van het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers, die zeer hulpvaardig was om mijn diverse vragen te beantwoorden. De heer drs. J.B. te Voortwis die mij waardevolle archieftoegangen heeft aangereikt aanvullend op zijn publicatie Winterswijk onder het vergrootglas. Ing. K. Meinderts, beleidsmedewerker van de gemeente Winterswijk voor de GIS dataset van de cultuurhistorische atlas van Winterswijk. De heren van de Wageningen Universiteit ing. F. de Vries en ing. G.J. Maas voor het beschikbaar stellen van de detail geomorfologische kaart en de boordata-set in GIS. Dr. A.H.G. Schaars en drs. L. Maas auteurs van de boerderij- en veldnamen uitgaven, die mij hebben geholpen om verklaringen voor de veldnamen te achterhalen en te interpreteren. Maar zeker ook de grondeigenaren waar ik veldbodemkundig onderzoek mocht doen. Tot slot wil ik mijn ouders bedanken, die mijn eindconcept aandachtig hebben gelezen en goede tips hebben gegeven. Maar zeker ook mijn vriendin Ingvild die mij heeft gesteund om deze studie te doen en veel geduld heeft gehad in de vele uren die ik op mijn studeerkamer heb doorgebracht. Inhoudsopgave H1 Inleiding ......................................................................................................................................................... 1 1.1 Aanleiding tot het onderzoek ................................................................................................................... 1 1.2 Stand van onderzoek ................................................................................................................................ 2 1.2.1 Open akkercomplexen in Nederland ................................................................................................. 2 1.2.2 Onderzoek naar essen en bouwlandkampen op het Oost-Nederlands Plateau ............................... 5 1.3 Afbakening van het onderzoek ............................................................................................................... 12 1.3.1 Gebied ............................................................................................................................................. 12 1.3.2 Tijdvak.............................................................................................................................................. 13 1.3.3 Thema .............................................................................................................................................. 14 1.4 Probleemstelling en onderzoeksvragen ................................................................................................. 14 1.4.1 Probleemstelling .............................................................................................................................. 14 1.4.2 Onderzoeksthema’s en onderzoeksvragen ..................................................................................... 15 1.5 Bronnen en methoden ........................................................................................................................... 16 H2 Ruimtelijk en historisch kader: hoofdlijnen van de landschaps- en bewoningsgeschiedenis van het Oost- Nederlands Plateau .......................................................................................................................................... 17 2.1 Inleiding .................................................................................................................................................. 17 2.2 Geogenese .............................................................................................................................................. 17 2.2.1 Ligging en ontstaan van het Oost-Nederlands Plateau ................................................................... 17 2.2.2 Genese van het reliëf op het Oost-Nederlands Plateau .................................................................. 18 2.3 Geologische dwarsdoorsnede van het Westelijk dekzandgebied naar het Oost-Nederlands Plateau .. 20 2.4 Geomorfologie en hoofdlandschappen.................................................................................................. 22 2.4.1 Inleiding ........................................................................................................................................... 22 2.4.2 Hoofdlandschappen ........................................................................................................................ 22 2.5 Prehistorische landschapsontwikkeling ................................................................................................. 27 2.6 De Middeleeuwen .................................................................................................................................. 30 2.7 De Nieuwe Tijd, de agrarische bedrijfsvoering in het Oost-Nederlands (dek)zandlandschap in de periode 1500-1832 ....................................................................................................................................... 32 2.7.1 Inleiding ........................................................................................................................................... 32 2.7.2 Stand van onderzoek ....................................................................................................................... 32 2.7.3 Agrarische bedrijfsvoering 1500-1832 ............................................................................................ 34 2.8 De Moderne Tijd ..................................................................................................................................... 35 2.8.1 De Statistieke beschrijving van Gelderland 1808, Kwartier van Zutphen ....................................... 36 2.9 Het 19e eeuwse cultuurlandschap op het Oost-Nederlands Plateau ..................................................... 38 2.9.1 Inleiding ........................................................................................................................................... 38 2.9.2 Historische landschappen ............................................................................................................... 38 2.10 Conclusies ............................................................................................................................................. 39 H3 Essen en bouwlandkampen op het Oost-Nederlands Plateau ................................................................... 41 3.1 Inleiding .................................................................................................................................................. 41 3.2 Bodemkundige en geomorfologische ligging van de bouwlanden ........................................................ 41 3.2.1 Bodemkundige classificatie van plaggengronden ........................................................................... 41 3.2.2 Bodemtypen met cultuurdekken op het Oost-Nederlands Plateau ................................................ 43 3.2.3 Geomorfologische