zoгan Grijak, Benjamin Kallay i l'riiЬosanski nadblslшp Josip Sradle1: РгоЫетi kalolici::ma и BiH Prilozi. 33, Sarajevo, 2004., str. 101-133. UDK 322 (497.6) "1878/1918" 23 (497.6) "1878/1918" Jzvomi naucni rad BENJAMIN KALLA У 1 VRHBOSANSКJ NADBISKUP JOSIP STADLER. PROBLEMI KATOLICIZMA U BOSNI 1 HERCEGOVINI Zoгan Grijak Њ·vatski institut za povijest, Zagreb, RepuЬliJra Нrvatska Abstract: Тlle authoJ' analyses tl!e attitude ојAustm-Hungarian autћOJ-ities in Bosnia and Hazegovina to its Catholic Chиrch in the context ој confes­ sional policy ој theiJ' joint Ministeг ој Finance В. Kallay. The autlюr has fo­ zmd tћat the гeliance ојAustl'o-Hungarian aut/xoгities оп Muslim landl01·ds (beys), and great injluence ој Hungaгians оп the ciт-cumstances in Bosnia and Herzegovina caused anger among the ћighest Catlюlic dignitm·ies in tlte country epitomized in Arci!Ьishop Stadla who expected to see а m01·e favOJ·aЬ!e status Јат- tlze Catlzolic Clzш ·ch and population afta tfle aтmex­ ation ој BiH Ьу tће Мопт-сhу. The fact tl1at Austro-Hungm-ian autlюl·ities relied оп Muslims, rejlected in tlzei1· stmng 1·eaction wl!en Mиslims com1e1·­ ted to Catholicism and in stJ'ict legislation оп the issиe ој conveгsion, tће author explains Ьу thei1· effoгts not to disturb the fragile etlmic and coп­ fessional balance, as well as Ьу the inte1·est to sесш·е а long-temz pl'esence o,{t/1e Moпm-chy in Bosnia and Hazegovina. The aut/101' con·oboт·ates hег tћeses witlz some less known documents. Кеу words: Aиstro-Hиngarian Monarclzy, Bosnia and HeJ'Zegovina, Ј. Sta­ dleJ; В. Kallay, Catholicism Abstгakt: Auto1· и Clankи analizim odnos aиstroиgarskilz vlasti и Bosni i Heгcegovini р1·ета Katolickoj cгkvi и kontekstи konfesionalne politike zajednickog ministm jinancija В. Kallaya. UtVl·dio је da sи oslonac au­ stmugm·skilz vlasti па muslimanski veleposjednicki (Ьegovski) sloj i veliki 101 Zoran G1ijak. Benjamin Kal/ay i "'·!IЬosanski nadblskup Josip Stadle1: Pl·oЫemi katolicizma н BiH Prilozi, 33. Sarajevo, 2004.• str. 10\-133. utjecaj Мааага па pгilike и Bosni i Her·cegovini izazvali ogorcenje kod najviseg katolickog ~·elikodostojnika и zemlji nadblskupa Stadlera, koji је ocekivao da се se llVI"Stavanje Bosne i HeJ·cegoџine и sklop Monщlzije Ьi­ tnije odгaziti па poloiaj Katolicke akve i katolickog stanovni.Љ1a. Oslonac austrougarskill vlasti па muslimane, koji se oCitovao i u ostrom гeagimnju \1/asti prilikom konveгzija mиslimana па katolicizam i 1·igoгoznom 1·egulira­ nju zakonskill pюpisa s tim и vezi, auto1· objasnjava njilюvim nastojanjem da se ne p01·emeti osjetljiva nacionalтza i konfesionalna 1·avnoteia, ali i in­ tel'esima dugol'Ocnije pгisutnosti Monarhije и Bosni i He,.cegovini. Svoje teze potk,.epljuje nekim manje poznatim dokumentima s tim и vezi. Кljucne rijeCi: Austт·o-Uga,.ska Monm·hija, Bosna i Heт·cegovina, Ј Stadler. В. Kallay, katolicizam "'Вosпisce Frage braucht аЬеr jetzt nur eines: sacbliche Beurtl1eilung"1 Nakon okupacije Bosne i Hercegovine 1878. kultume i socijalne tezпje poje­ diпi11 etnickih zajednica mogle su se promicati samo putem njihovih vjeгskih i kul­ tumih organizacija. Austrougarske vlasti nisu mijenjale takvo stanje sve do prvo­ ga desetljeca ХХ. stoljeca, kada dopustaju osnivanje politickih stranaka. Uzimaju­ Ci u obzir snazan utjecaj vjerskih zajednica na zivot bosanskohercegovackog pucan­ stva odmah su poduzele mjer·e za uspostavljanje kontюle nad djelovanjem vjeгski h institucija. S dolaskom Benjamina К<Шауа na polozaj zajednickog ministra financija oЬiikuje se austrougat·ska politika prema Bosпi i Hercegovini, koja се se odгzati sve do propasti MonariЩe 1918. godine.2 1 Die Lage de1· Molzamedaner in Bosnien. von einem Ungarn [В. Kallay], Вес, 1900., 126. 2 В. Ka!lay (Nagyka!Io, 22. XII. 1839.-Вес, 13. VП. 1903.) jos је kao mladic naucio srpski, гuski i tuгski jezik. Ј. Andt·assy је kao ministar predsjednik postigao da Kallay kao dvade· setdevetogodisnjak bude imenovan gener·alnim konzulom u Beogгadu (1869.-1875.), sto је, s obzirom na Kallayeve godine pr·edstavljalo izuzetak u diplomatskoj praksi Monarhije. Ti­ jekom boravka u Sr·Ьiji Kallay zamjecuje ruski utjecaj u toj zemlji te о tome izvje5cuje Вес. Na madarskom је objavio knjigu о povijesti srpskog ustanka, koja postoji i u njemackom piijevodu, Die Gescl!icllte des seгЬisc/1en Arifstandes Ј 807-181 О, Вес. 1910. i knjigu о sr­ pskoj povijesti, Gesc/ciclcte de1' Serben, Budapest, Wien, Leipzig, 1878. koja је uskoю pre­ vedena 'na srpski jezik, (lstol"ija srpskog пагоdа, Beograd, 1882.) Od ostalih njegovih djela posebice valja izdvojiti Die OJ·ientpolitik RufJ/ands (Ј 878.). Nakon povнltka u Budimpestu bшni Andrassyjeve ideje о opravdanosti zauzeca Bosne i Hercegovine, protiv kojega је bilo.. 102 zoran Grijak, Вепјатiп Ка//ау i l'l·hbosaпski пadblskup Josip Stadle1: РгоЬ/етi katolicizma 11 BiH Prilozi, 33, Sarajevo, 2004., str. 101-133. В. ЮШау za gradanskog doglavnika (civilnog adlatusa) najprije postavlja banat­ skog veleposjednika Fedora Nikolica. Njegovim izborom vlasti su tezile p1idoЬiti vo­ dece slojeve s1pskog gradanstva. Та ocekivanja nisu se ispunila,jer su ыpski nacionali­ sticki krugovi u Bosni i Hercegovini tezili prema pridшzenju Bosne i Hercegovine Sr­ Ьiji, а osim toga nikada nisu prihvatili Nikolica, ne samo zЬog poloiaja koji је zauzi­ mao, nego i zbog njegova mentaliteta ugarskog S1-Ьina, koji imje Ьiо st1-an. DozivUa­ vali su ga vise kao predstavnika vlasti, а ne kao pripadnika svoje zajednice.3 Austro­ ugш·ske vlasti ubrzo su napustile stpski, kao i raniji hrvatski politicki smjei u bosan­ skohercegovackoj upravi, kojije zavrsio krajem 1878. uklanjanjem generala Josipa Fi­ lipovica iz Bosne i Hercegovine. Baiun Nikolic odlazi iz Bosne i Hercegovine 1886. godine, а В. КсШау pocinje provoditi politiku onemogucavanja institucionaJizacije hr­ vatskog i srpskog nacionalnog pokreta u Bosni i Hercegovini, tereci stvotiti bosnja­ cku naciju kao protutezu hrvatskoj i srpskoj. Premda је ideoJogija Ьosnjastva Ьila pro­ rnic:ma od dijela bosanskih fгanjevaca, napose od scrane fra Antuna Кnezevica;~ hrvat- mada1-sko javno mnijenje i mnogi ugarski politicari. 10. IV. 1877. Franji Josipu I. predao је memorandum u kojem је izlozio svoje ideje о upt·avi Monarhije u Bosni i Hercegovini. Go­ dine 1878. zastupnikje Monarhije u medunarodnoj istocnш·umelijskoj komisiji u Plovdivu, а 4. IX. 1878. postavljen је za pt·voga odjelnog predstojnika u Miпistarstvu vanjskih poslova. Od 1882. do 1903. kao zajednicki ministar financija Austro - Ugш·ske Monarhije upt"avlja Bosnom i HercegovinomVidi: Meyas Lexikoп, sv. Vl., Leipzig, 1927., 877.; L. Thall6czy, Вепјатiп vоп Kallay, Geden/..тede, Budimpesta, 1909.; Tomislav Kraljacic, Kalajev Yeiimu Bosni i HeYcego,,ini (1882 -1903), Sarajevo 1987. 3 А. MalЬasa, Њ1 1atski i srpski пacionalпi рrоЬ!ет и Bosпi i Hen;egovini 11 vrijeme гeiima Benjamina Kallaya, 1. dio, (1882.-1896.). Osijek, 1940., 47. 4 А. Knezevic oЬlikovao је svoju viziju rjesenja politickog polozaja Bosne i Hercegovine jos prije austrougarskog zauzeea Bosne i Hercegovine. lnzistirao је na bosnjastvu kao nacional­ noj kategoriji, koja Ьi obuhvacala sve tri konfesionalne grupacije i па politickoj autonomiji Bosne i Het·cegovine. Bio је protiv austrougarske okupacije, kao i protiv moguceg pripojenja Bosne i He1·cegovine Hrvatskoj, odnosno Srbiji. Ipak, kada је donijeta odluka о austrougt~r ­ skoj okupaciji, nije drzao da јој se treba suprotstavljati, јег је uspostavu nove vlasti smt~t1-ao manjim zlom od postojeee turske. Prema novoj vlasti postupno је oЬiikovao pozitivan stav, smiJtrajuci da се ona Bosnu i Hercegovinu dovestj do pune samostalnosti i politickj је osna­ ziti. Vidi: Slavko Anto Kovacic, Aпtun Kпezevic. Njego,,i pogledi па povijest Воsпе i njeziпe р1·оЫете u dntgoj polovici 19. stoljeca, Sarajevo, 1976.; Istj, Pogledi f1·a Antuпa Knezevica na odnos Bosne prema Ugarskoj ј Austro-Ug:н·skoj, Nova et ''e te~·a (dalje NeV), (Sarajevo). XXVIII/1878., 208.; Ј. Dzambo, Bosanski franjevci ј austrougarska okupacija BiH, NeV, ХХХ111981., 1О 1.- 103.; М. Karamatic, Franjevci BoSfle i Hercegovine u ' 'гijeme austгo­ ugm·ske upгave, Sarajevo, 1992.. 41.-42. 103 zoran Gt·ijak. Benjamin КМ/ау i ,,,·/zbosaшki nadblsl-.:up Josip Stadle~: Pl"oЬlemi kato/icizma 11 BiH Pl"ilozi. 33, Sarajevo. 2004., str. 101-133. sko pucanstvo nije ји prЉvatilo, jer kod njega и to vJ·ijeme jos иvijek dominh-a katoli­ cki vjerski osje.Caj. Меdи bosanskirn fi"anjevcirna uz Ьosnjackи postojala је i jиgosla­ visticka grupa, ok11pljena oko Glasnilwjugoslavenskihfranjevaca (1877.). Tek sredi­ nom devedesetil1 godina kod bosaпskiћ franjevaca bosnjastvo i jиgoslavenstvo иzmi­ cи pred hrvatskim nacionalnirn osjecajern, о сети svjedoci i promjena naslova Glasni­ kajugoslavenskiћ franjevaca и Flшljevacki glasnik 1895. godine. U Hercegovini је ra­ zvoj nacionalne svijesti Ьiо brzi i nepoSl·edniji. Uz pomoc Ьiskupa fra Paskala Buconji­ ca don Ft·ano Milicevic promicao је pravaske ideje u novinama Herceg01'acki bosiljak (1883.-1884.); Novi lxacegovac7ci bosiljak (1884.-1885.), Glas He,·cegovca (1885.- 1896.) i 0S1'il (1898.-1907.). 5 Sгpskom pиcanstvи bosnjastvo је Ьilo jos vise stгапо nego hrvatskorn, јег kod nje­ ga, pod utjecajem Srpske pravoslavne crkve (daUe: SPC), ranije dolazi do oЬJikovanja щ>skog nacionalnog identiteta. Zemaljska vlada и Sarajevи pozorno је pratila srpski ti­ sak koji se iz Novog Sada i Beograda sirio ро Bosni i Hercegovini, н kojem se kтitizi­ rajи aиstюиgarske vlasti i prornicu velikosrpska stajaliSta. Dakle, promicanje bosnja­ cke orijentacije od strane zajednickog ministra