STUDIA I MATERIAŁY raport 13, 85-96 issn 2300-0511 Marta Chmiel-Chrzanowska* Cicho zmarli leżą – badania na cmentarzysku kurhanowym kultury wielbarskiej w Bagiczu, gm. Ustronie Morskie, pow. kołobrzeski, woj. zachodniopomorskie Abstract Chmiel-Chrzanowska M. 2018. They are laying quietly – excavation on wielbarkian barrow cemetery in Bagicz (West Pomeranian Voivodeship). Raport 13, 85-96 The following paper presents results of research on newly found barrow site of Wielbark Culture in Bagicz. The cemetery was discovered by LIDAR scan analysis. Thanks to this and terrain verification a total number of 57 mounds of varying size and degree of destruction were noted. To define estimated chronology of the site one of the barrows was excavated. Relation of that kind of site to Wielbark Culture is very interesting, especially in the context of its location as well as the cultural situation in the Roman Iron Age at the estuary of the Parsęta River. Keywords: Wielbark Culture, Roman Iron Age, Cemetery, Barrows, LIDAR, Excavations ■ Wstęp nasypy są dość mocno zniwelowane i zniszczone, ale Badania rozpoznawcze na terenach leśnych są niezwy- wciąż dobrze widoczne. Odnotowano ślady zniszczeń kle trudne z uwagi na oczywiste problemy wynikające powstałe na skutek gospodarki leśnej i prawdopodobnie ze specyfiki ich lokalizacji. Niemniej od momentu wy- prób rabunku. W pobliżu znajdują się tereny związane korzystania w badaniach archeologicznych technologii z działaniami militarnymi w trakcie wojen napoleoń- LIDAR coraz więcej stanowisk posiadających własną skich oraz II wojny światowej, co czyni je atrakcyjnymi formę terenową zostaje rozpoznanych na obszarach dla „poszukiwaczy skarbów” i co zapewne skłoniło rów- pokrytych gęstą roślinnością. Właśnie przy użyciu ska- nież do penetracji cmentarzyska. nowania LIDAR odkryte zostało stanowisko kurhano- Domniemane cmentarzysko zostało zgłoszone we zlokalizowane w lasach kołobrzeskich. Na zamó- do koszalińskiej delegatury Zachodniopomorskiego wienie prof. dr hab. Mariana Rębkowskiego z Katedry Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Zostało ono Archeologii US zostały przygotowane mapy okolic zewidencjonowane jako Bagicz, stan. 22 (gm. Ustronie Kołobrzegu bazujące na technologii LIDAR. Na jed- Morskie, pow. kołobrzeski). Zlokalizowane jest na arku- nym z arkuszy rozpoznano kilkadziesiąt obiektów, które szu AZP 16–15 i jest 114 stanowiskiem na obszarze. z dużym prawdopodobieństwem można było interpre- W odniesieniu do podziału geograficznego Polski tować jako kurhany. (Solon et al. 2018) cmentarzysko znajduje się na granicy Stanowisko nie było znane w literaturze ani w ewi- dwóch mezoregionów: Wybrzeża Koszalińskiego oraz dencji stanowisk archeologicznych (AZP). Jakiekolwiek Równiny Białogardzkiej, w odległości ok. 2,5 km od wnioski na temat jego chronologii nie były możliwie wybrzeża Bałtyku. Stanowisko jest zlokalizowane w le- bez terenowej weryfikacji. Autorka niniejszego artykułu sie, ok. 1,5 km na południe od przystanku kolejowego udała się na wskazane miejsce, aby wykonać poglądowe Bagicz, na obszarze dwóch działek leśnych, 22/1 oraz zdjęcia oraz ocenić sytuację w terenie. Wielkość stano- 23/1, po obu stronach drogi łączącej niegdyś miejscowo- wiska oszacowano na ok. 5 hektarów. Okazało się, że ści Bagicz i Stramniczka. * Katedra Archeologii, Uniwersytet Szczeciński, Krakowska 71-79, 71-017 Szczecin, e-mail: [email protected] 85 RAPORT 13 Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska 22 w Bagiczu Fig. 1. Localization of the Bagicz 22 site Ryc. 2. Numeryczny model terenu wykonany dla stanowiska 22 w Bagiczu Fig. 2. Numerical terrain model of Bagicz 22 Stanowisko jest położone na stoku wysoczyzny Przetwarzana chmura punktów została wykona- morenowej na wysokości 16–18 m n.p.m., w odległości na w standardzie I i charakteryzowała się średnią gę- kilkuset metrów na zachód od Malechowskiej Strugi. stością (ostatnich powrotów) na poziomie 4 pkt/m². Obszar cmentarzyska dość silnie opada w kierunku pół- Stanowisko archeologiczne było zeskanowane 5 kwiet- nocnym (zob. mapa, podstawowe opracowanie ekofizjo- nia 2012 roku. Miało to pozytywny wpływ na jakość ze- graficzne, obszar Ustronie Morskie). Teren, na którym branych danych, ponieważ w tym okresie wegetacja nie znajduje się cmentarzysko, obecnie jest podmokły za była jeszcze zbyt intensywna, a współczynnik penetracji sprawą wysokiego poziomu wód gruntowych. szaty roślinnej można uznać za korzystny (np. Crutchley, Znaczna część informacji na temat stanowiska Crow 2009, 33; Kiarszys, Szalast 2014, 272). pochodziła z analizy map wykonanych w technolo- Aby przeprowadzić analizę form terenowych obec- gii LIDAR, do których przygotowania wykorzystano nych na cmentarzysku, chmurę punktów poddano po- dane pochodzące z ISOK –Informatycznego Systemu nownej klasyfikacji. Następnie punkty przypisane do ka- Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami (np. tegorii gruntu zostały przetworzone w model TIN (ang. Królikowski 2012, 19–20; Maślanka, Wężyk 2014). Triangulated Irregular Network – siatka nieregularnych 86 STUDIA I MATERIAŁY Ryc. 3. Zestawienie analiz: A) analytical hillshading, B) multiple-hillshading, C) Principal Component Analysis, D) Sky-view Factor; E) Local Relief Model, F) openness negative Fig. 3. Juxtaposition of the analysis: A) analytical hillshading, B) multiple- hillshading, C) Principal Component Analysis, D) Sky-view Factor; E) Local Relief Model, F) openness negative trójkątów), a następnie sprowadzone do postaci obrazu również w trakcie rozpoznania terenowego. W celu rastrowego o komórce rastra wielkości 0,5 × 0,5 m. rozpoznania chronologii stanowiska podjęto decyzję Na podstawie uzyskanego numerycznego modelu o przeprowadzeniu badań wykopaliskowych jednego terenu wykonano mapę warstwicową o cięciu 1 metra. z nasypów. Aby zaprezentować wybrane aspekty mikrotopografii W chwili rozpoczęcia prac terenowych liczbę kurha- stanowiska archeologicznego przeprowadzono także nów oszacowano na 39 w oparciu o podstawową inter- analizy: 1) cieniowania; 2) cieniowania z wielu kierun- pretację numerycznego modelu terenu. Dalsza analiza ków (multi-directional hillshade); 3) analizę głównych oraz weryfikacja terenowa pozwoliła na rozpoznanie składowych (Principal Component Analysis); 4) ana- łącznie 57 nasypów o zróżnicowanej wielkości oraz róż- lizę Sky View Factor; 5) Local Relief Model; 6) open- nym stopniu zniszczenia. ness negative (np. Bewley, Crutchley, Shell 2005; Risbøl Średnica w przypadku dobrze zachowanych kurha- 2013; Banaszek 2015, 52–64, 70–105). Tak przygotowa- nów waha się w przedziale od 7 do 25 m, dominują jed- ne wizualizacje były następnie poddane interpretacji nak nasypy o średnicy ok. 10–14 metrów. Kurhany po w środowisku bazy GIS. Zawarte na nich informacje wschodniej stronie drogi wydają się być znaczenie lepiej poddano wektoryzacji, aby wykonać plan przestrzenny zachowane. Nasypy po zachodniej stronie są znacznie cmentarzyska i określić przybliżoną liczbę obecnych na bardziej zniwelowane. Zachowane wysokości kurhanów nim kurhanów. Dodatkowo dane zostały zweryfikowane wahają się w przedziale od 0,4 m do 1,5 metra. Zarówno 87 RAPORT 13 Ryc. 4. Plan cmentarzyska bazujący na mapie wykonanej w technologii LIDAR. Na czerwono zaznaczono kurhan eksplorowany w 2017 roku Fig. 4. Plan of the cemetery based on LIDAR. On red marked barrow excavated in season 2017 Ryc. 5. Plan sytuacyjno-warstwicowy kurhanu 1 (wyk. Grzegorz Kiarszys) Fig. 5. Situational and contour plan of the barrow 1 (by Grzegorz Kiarszys) 88 STUDIA I MATERIAŁY wysokość, jak również rozległość nasypów korespon- i jego mechanicznym usunięciem przy użyciu ciężkiego duje z kurhanami z cmentarzyska w Nowym Łowiczu sprzętu. (Cieśliński, Kasprzak 2010; Cieśliński, Kasprzak, Stasiak Ślady tego działania były dość dobrze widoczne na 2012). mapach LIDAR (Ryc. 6). Także profil przygotowany Kurhany zlokalizowane po zachodniej stronie dro- w środowisku GIS, bazujący na danych z numerycznego gi tworzą zwartą koncentrację. Odległości pomiędzy modelu terenu, wyraźnie ukazuje wgłębienie w central- poszczególnymi nasypami nie przekraczają 6 metrów. nej części kurhanu. Ślady po kołach odznaczyły się także Natomiast we wschodniej części stanowiska kurhany w profilu nasypu. Granica kurhanu była dość wyraźna, tworzą 5 koncentracji, z których najmniejsza, znaj- z wyjątkiem strony północno-zachodniej. Już w trak- dująca się najbliżej drogi, uległa w znacznym stopniu cie prac wykopaliskowych okazało się, że badany nasyp zniszczeniu. graniczy ze znacznie mniejszym grobowcem, który nie był pierwotnie czytelny na mapie LIDAR ani w terenie ■ Zniszczenia na stanowisku (Ryc. 7). W wyniku budowy drogi podczas II wojny światowej od Kurhan był eksplorowany zgodnie z przyjętą w przy- strony wschodniej zniszczono jeden nasyp, zaś od stro- padku tego typu stanowisk metodyką. Siatkę i świadki ny zachodniej – dziewięć. W większości przypadków profilowe o szerokości 50 cm zorientowano na osi pół- kurhany zostały przecięte w połowie, choć skrajny nasyp noc-południe oraz wschód-zachód. Prace w tej części od strony północnej uległ zniszczeniu niemal całkowi- cmentarzyska były mocno utrudnione głównie z uwagi cie. Nie ma żadnych informacji na temat ewentualnych na gęstą sieć korzeni, mimo, że las został częściowo wy- znalezisk, które mogły pojawić się w trakcie prowadzo- cięty w 2015 roku. nych prac inżynieryjnych. Niemniej droga została wybu- Miąższość humusu wyniosła miejscami ponad 20 dowana przez niemieckie siły zbrojne w trakcie działań cm. Należy mieć jednak na uwadze fakt, że z powodu wojennych, co tłumaczyć