Alina Sztachelska-Kokoczka ?rlagnackje cfo6ra Jana 'l(femensa <Branickjego Białystok 2006 ©Copyright by Alina Sztachelska-Kokoczka, 2006 Projekt okładki Andrzej Bazyluk Redakcja techniczna EwaFrymus Zrealizawano przy pomocy finansowej Prezydenta Miasta Białegostoku ISBN 83-60534-37-3 Polskie Towarzystwo Historyczne - Oddział w Białymstoku MariuszWiłW!i Śliwowski Białystok, ul. Zwycięstwa 26C lok 7 tel. 085 869 14 87, 0602 766 304 www.pymat.stnet.pl, e-mail: [email protected] Pracę tę poświęcam pamięci mego męża Spis treści Wstęp ..................................................................................................................... 9 RozdziałI. Nota biograficzna i koligacje rodowe ...... .............. .... ... .. ................. 13 RozdziałII. Zasięg terytorialny dóbr ........................ ......................................... 33 RozdziałID. Organizacja administracji dóbr ................................................... 49 RozdziałIV. Gospodarka rolna ............................................................ .............. 81 1. Obszarygruntów folwarcznych .................. ................................................... 81 2. Technika uprawy i produkcji rolnej .................................... .................. ......... 85 a) System rolniczy .............................................................. ............................ 85 b) Sposób uprawy roli ........................................................ ........ .................... 86 c) Nawożenie ................................................................................................. 88 d) Siew ........................................................................................................... 88 e) Żniwa i młocka .....................·...................... .............................................. 89 t) Narzędzia uprawy i produkcji rolniczej ...................................................... 91 3. Siła Robocza ....................................................... .......................................... 92 a) Wiejskie zaplecze folwarków- uposażenie w ziemię wsi i gospodarstwchłopskich . ... ...................... .... .......................... ............. 92 b) Zagospodarowanie pustek .......................................................................... 95 c) Wymiarpańszczyzny ................................................................................. 97 d) Siła pociągowa ......... ............... ..................... ........................ ............... ....... 99 4. Produkcja roślin ............................................................................................. 100 5. Folwarczna gospodarkahodowlana ............................................................... 101 a) Hodowla bydła ........................................................................................... 101 b) Hodowla trzodychlew nej .......................................................................... 102 c) Hodowla owiec .......................................................................................... 103 d) Hodowla drobiu ........................................................ : ......................, ......... 104 6. Zabudowania folwarczne .................. ............................................................. 104 RozdziałV. Produkcja piwowarsko-gorzelniana, propinacja, karczmy ......... 113, 1. Organizacj a zarządzania ................................................................................ 1..J.3 2. Sieć browarówi karczm ................................................................................. 116 3. Wyposażenie browarówi karczm .................................................................. 118 4. Karczmarze, ich wyposażenie i powinności .................................................. 120 5. Produkcj a browarniczo-gorzelniana .....................•......................................... 121 a) Baza surowcowa .......................................................................... ; ............. 121 b) Wielkość produkcj i .................................................................................... 122 6. Zbyt trunków i przymus propinacyjny ........................................................... 125 7. Dochody ; ............................. '....... „ ......•..•...............•.......................•................ 127 Rozdział VI. Spław produktów do Gdańska ................. „................................... 135 1. Porty rzeczne i statki ...................................................................................... 135 2. Powinności poddanych związane ze spławem ............................................... 138 3. Organizacj a i obsługa spławu ......................................................................... 140 4. Terminy i warunki spławu .....................................................•....................... 142 5. Towary spławiane do Gdańska ...................................................................... 144 6. Kształtowanie się koniunktury zbytu na rynku gdańskim .............................. 147 7. Dochody uzyskiwane ze spławu i dokonywane zakupy ................................. 148 Rozdział VII. Handel ........................................................................................... 165 1. Szlakihandlowe i komunikacyjne ...... ........... .... .... .. ........... ........................... 165 2. Mostowe i grobelne ..................... ;,„„ ...•.......................•.....................•........... 167 ·3. Miasta- targi i jarmarki ................................................................................. 168 4. Kramy, jatki i rynki miejskie ......................................................................... 172 5. Towaryjakimi handlowano ............................................................................ 174 6. Handel końmi i wołami .................................................................................. 175 Rozdział VID. Rzemiosło ..................................................................................... 183 1. Młynarstwo ..... ............................................................................................ 183 2. Cegielnie ........................................................................................................ 189 3. Garncarze i zduni ........................................ .......................................... ..... 193 4. Płóciennictwo ................................................................................................. 195 5. Rybacy i gospodarkarybna .......................................................... , ................. 198 6. Bartnictwo i pasiecznictwo ............................................................................ 201 RozdziałIX. Dochody uzyskiwane z dóbr jako podstawa działalności politycznej i kulturalnej . .................. ....................... ........... ....... .. 209 Zakończenie ........................................ ............. ............... ....................................... 217 Źródła i opracowania ............................................................................................. 229 Spis tabel ................................................................................................................ 239 Spis map ................................................................................................................. 240 Magnackie dobra Jana Klemensa Branickiego to publikacja długo oczekiwana. Autor­ ką książki jest dr Alina Sztachelska-Kokoczka - długoletnia pracownica Archiwum Pań­ stwowego w Białymstoku, która przez wiele lat zajmowała się zbieraniem materiałów źródłowych pozwalających odtworzyć dzieje rodu Branickich na tle epoki, a wyniki swoich badań prezentowała w wielu artykułach naukowych m. in. na łamach Białostocczyzny. W publikacji autorka przedstawia aktualny stan wiedzy i badań pozwalający zaprezen­ tować dzieje rodu Branickich, jak również ukazać poprzez ten pryzmat historię Białegosto­ ku XVIII wieku. Jest to tym bardziej cenne, iż badacze zajmujący się tym okresem natrafia­ ją na ubóstwo źródeł i opracowań. Mam nadzieję, iż przekazana do rąk Czytelników publikacja przybliży dzieje ,,Małej Ojczyzny" i spotka się z zainteresowaniem Odbiorców, którzy z przyjemnością po nią sięgną, przeczytają i ustawią na półkach swych bibliotek wśród obowiązkowych lektur o tematyce regionalnej. Wierzę, iż książka dr Aliny Sztachelskiej-Kokoczki stanowić bę­ dzie inspirację do dalszych badań nie tylko dla zawodowych historyków, ale również dla tych wszystkich Czytelników, dla których poznawanie historii regionalnej stanowi pasjonu­ jącą przygodę. Wdzięczny jestem Szanownej Pani dr Alinie Sztachelskiej-Kokoczki za podjęcie trudu opublikowania wyników długoletnich badań. Swoją wdzięczność chciałbym również wyra­ zić Szanownemu Panu Ryszardowi Turowi - Prezydentowi Miasta Białegostoku za pomoc finansową, jaką uzyskało Polskie Towarzystwo Historyczne - Oddział w Białymstoku na wydanie drukiem niniejszej publikacji. Marek Kietliński Wstęp Jan Klemens Branicki, hetman wielki koronny, skupił w swych rękach jedną z naj­ większych majętności magnackich XVIII- wiecznej Rzeczypospolitej. Prezentowana praca jest próbą przedstawienia organizacji gospodarki i zarządzania dobrami, które dawały fi­ nansową podstawę wszelkiej kariery politycznej i publicznej. Nie wyczerpuje wszystkich problemów, jakie wiązały się z koniecznością prowadzenia wszechstronnej, niemal samo­ wystarczalnej gospodarki na rozległych i zróżnicowanych