1 Ova knjiga je štampana zahvaljujući finansijskoj podršci gospodina Salmira Kaplana, ministra za kulturu i sport u Vladi Federacije Bosne i Hercegovine i gospodina Senada Kevelja, vlasnika firme “Commerce Engineering” d.o.o. Mostar 2 Jusuf Omerika KRICI IZ UTROBE PLANINA Mostar, septembar 2011. 3 Jusuf Omerika KRICI IZ UTROBE PLANINA Izdavači: UNIVERZITET U SARAJEVU INSTITUT ZA ISTRAŽIVANJE ZLOČINA PROTIV ČOVJEČNOSTI I MEĐUNARODNOG PRAVA, SARAJEVO UDRUŽENJE POVRATKOM ZA BOSNU I HERCEGOVINU, MOSTAR Za izdavača: Prof. dr. Smail Čekić Urednici: Prof. dr. Bećir Macić Nusret Omerika, prof. Recenzenti: Prof. dr. Ismet Dizdarević Amor Mašović Senad Sudo Omerika, prof. Lektura i korektura: Nusret Omerika, prof. Fotografije: Senad-Sudo i Jusuf Omerika Naslovna strana: Avdija Ćorić DTP: Edin Džiho Štampa: IC Štamparija d.o.o. Mostar Za štampariju: Ibro Rahimić Tiraž: 400 kom. CIP 4 SADRŽAJ tri planine ............................................................................................. 8 rastanak ...............................................................................................14 pokolj U krstačama ......................................................................26 crvanj ......................................................................................................36 hajka ........................................................................................................48 kruševljani .........................................................................................60 gazije .......................................................................................................64 Kasaba .....................................................................................................74 nena fata ..............................................................................................82 borci ........................................................................................................86 klopka ....................................................................................................98 majčina kletva ...............................................................................108 jama ........................................................................................................122 odžak ....................................................................................................130 dokazi ...................................................................................................160 5 6 PREDGOVOR pćina Nevesinje se nalazi na jugoistoku Bosne i Hercegovine sa prosječnom nadmorskom visinom od 860 metara. Kao župa prvi put se spominje u 12. stoljeću, a ime jeO dobilo po latinskoj riječi neve-signe, što znači sniježna pustinja. Spominje se i kao župa Podgorje, dok je u turskim defterima zapisano kao naselje Sopot, što je i izvorni naziv za današnji gradić Nevesinje. Od sjeverozapada prema jugoistoku proteže se Nevesinjsko polje, dužine 24 kilometra, a omeđeno je trima planinama; Veležom, Crvnjem i Crnom Gorom. Po posljednjem popisu stanovništva iz 1991. godine općina Nevesinje brojala je 14448 stanovnika od čega su većinu činili Srbi 10711 ili 74%. Muslimana je bilo 3313 ili 22,95% , Hrvata 210 ili 1,46% i ostalih 214 ili 1,47%. Većina Bošnjaka je bila naseljena u selima „gornjeg polja“, odnosno sjevernom dijelu općine. I pored velike i nagle urbanizacije sela, uzrokovane odlaskom omladine na školovanje u veće gradove i zaposlenjem većeg broja ljudi srednjih godina u nevesinjskim fabrikama, Bošnjaci su i dalje ostali prepoznatljivi po svojoj „mehkoći“, merhametu, saburu i dobrim međukomšijskim odnosima sa pravoslavcima i katolicima. Uprkos nepovoljnim nanosima vremena i činjenici da su se nalazili u ekstremno radikalnoj sredini, ostali su privrženi svojoj vjeri i svojim običajima. I pored toga što su se na teritoriji općine Nevesinje dešavala burna historijska previranja, nisu zabilježeni veći otvoreni međunacionalni sukobi, mada su se zločini „manjih“ razmjera neprekidno događali: stalni pljačkaški pohodi crnogorskih komita i ubistvo braće Šikala, ubistvo četverice Juga na Morinama, ubistvo Šarančića cura u Bišini, strijeljanje 42 civila na Kričanima ( Podvelež ) 1945. godine, ubistva najuglednijih muslimana prilikom oslobađanja Nevesinja 1945. godine, ubistva dvojice mještana sela Kljuna na lokalitetu Dobro Dublje ( Pločno ) itd. Za sve ove i slične zločine nad nevesinjskim Bošnjacima nikada niko nije odgovarao. 7 Dolaskom Slobodana Miloševića na političku scenu bivše Jugoslavije, dolazi do sve većih međunacionalnih tenzija u čitavoj zemlji, što je naročito bilo izraženo u općini Nevesinje, gdje se na mitinzima podrške od 1989. godine mogao uočiti raznovrstan dekor i ikonografija, dok su simboli četništva, poput brade, kokarde i kame postali svakodnevnica na nevesinjskim ulicama. Nakon toga sve ide „svojim tokom“, od vrijeđanja, maltretiranja, pucnjave po kućama, miniranja bošnjačkih radnji i vjerskih objekata, otkaza na poslu itd. Zbog toga jedan dio Bošnjaka napušta svoja ognjišta i to su prvi prognanici u Bosni i Hercegovini. Nevesinjski Srbi, potpomognuti rezervistima iz Srbije i Crne Gore 14.6. 1992. godine ( treći dan Kurban- bajrama ) napadaju selo Žulja i prave stravičan pokolj, a 16.6.1992. godine u brutalnom napadu na selo Čanje – Odžak ubijeno je, zaklano i masakrirano dvanaest civila, mahom starih i nemoćnih osoba. Sedam dana kasnije dolazi do općeg napada na sela „gornjeg polja“ i najvećeg egzodusa i genocida u historiji Bošnjaka Hercegovine. Oni koji su preživjeli prvi napad, pošto su svi putevi bili blokirani od strane srpske vojske, probijaju se u tri pravca, preko tri planine; Veleži, Crvnja i Crne Gore, te spas nalaze na slobodnoj teritoriji Mostara i Konjica. Nažalost, zbjegovi nisu prošli bez žrtava. U junu i julu mjesecu 1992. godine Bošnjaci i Hrvati Nevesinja su desetkovani. Ubijena je 301 osoba bošnjačke nacionalnosti ili 9,1%, 12 osoba hrvatske nacionalnosti ili 5,7%, što prema broju stanovnika Nevesinje stavlja na prvo mjesto po procentu stradanja u Bosni i Hercegovini. Nevesinje je i „grad djecoubica“ jer je među ubijenima i dvadeset šestero djece, a neka od njih nisu imala ni ime, jer su rođena u zbjegu. Nevesinjski Bošnjaci su ubijani na različitim mjestima i na različite načine, bez obzira na spol i godine starosti. Najmlađa beba je imala samo sedam dana, a najstarija osoba 92 godine. Strijeljani su, klani, živi spaljivani, bacani u jame, danima kasapljeni i mučeni prije nego su ubijeni; kidane su im uši, vađene oči, živi su zakopavani, javno na sred grada čerečeni, bacani u čatrnje… itd. Gotovo sve zarobljene djevojke i žene su silovane, a veliki broj nevesinjskih Bošnjaka je prošao kroz razne koncentracione logore i kazamate a cjelokupna imovina im je opljačkana te potom spaljena. Zbog svega navedenog, ali i zbog činjenice da sam, igrom sudbine, skupa sa suprugom i trogodišnjim sinom preživio egzodus i prešao planinu Velež sa jednim od zbjegova, odlučio sam da na ovaj, pomalo 8 zaboravljen, ali meni prilagodljiv način, opišem tu ogromnu tragediju koju je doživio moj narod. Pokušao sam da na jedan epski način, a ovo stradanje i jeste svojevrsna epopeja, približim čitaocu samo emotivno stanje rastanka, kada se bira da li povesti dijete ili roditelja, znajući da će onaj koji ostane biti ubijen, kao i strašno pitanje koje će ostati do smrti svakoga od njih, da li su postupili ispravno. Također, pokušao sam dokučiti psihičko stanje svakog pojedinca tokom višednevnog lutanja po planinskim bespućima, u momentu zarobljavanja, ali i iznad jame prije kobnog udara noža, neprestano se trudeći da na bilo koji način ne povrijedim preživjele članove njihovih porodica. Pokušao sam da kroz istinit prikaz, pokažem i dokažem, šta su sve u stanju uraditi zločinci sakrivajući se pod okrilje svoje vjere i nacije. Ovu priču pričaju tri planine. Zašto? Iz jednostavnog razloga, što ovaj zločin ima veoma malo živih svjedoka, i što su pomenute planine, pored krvnika, jedini „svjedoci koji sve znaju“. Imena koja su navedena, načini ubistava, mjesta zločina, putevi spasa, jame, kame i logori su istina i samo istina, s tim što je pjesmi dat jedan epski karakter. Na ovaj način se zahvaljujem dragom Bogu, što sam samo Njegovom milošću, zajedno sa suprugom, sinom i drugim prognanicima, sretno prešao Velež i nisam skončao u jednoj od nevesinjskih jama, ali i odajem dužno poštovanje svima onima koji su postali šehidi na tom putu. Mostar, septembar 2011. Jusuf Omerika 9 10 Prof. dr. Ismet Dizdarević KAZIVANJA STIHOM I SLIKOM O ZLOČINIMA (Jusuf Omerika: Krici iz utrobe planina, Mostar, avgust 2011 ) Jusuf Omerika, autor epske hronike „Stradanja Bošnjaka Nevesi- nja“, stihom i slikom nas uvodi u stanja i tokove zbivanja davne 1992. godine. Uvodi nas u strahomorne dane zločina, u dane u kojima su bahate horde svoje „junaštvo i srpsku časnost“ dokazivali mučenjem i ubijenjem onemoćalih staraca, obnevidjelih starica i dječice za školu dorasle ili u bešici uspavane - „najmlađa beba je imala samo sedam dana, a najstarija osoba 92 godine.“ Svoje doživljaje i doživljaje drugih preživjelih žrtava, Bošnjaka opštine Nevesinja, svoja sjećanja i sjeća- nja drugih sapatnika,o viđenim i osobno doživljenim, jezivim i ljudski nepojmljivim, prizorima klanja, mučenja i bježanja, autor vjerno oživ- ljava svjedočenjem triju, od iskona prisutnih planina – Crvnja, Crne Gore i Veleži. Zašto je Jusuf Omerika istinita zbivanja i ponašanja ljudi u njima prepustio planinama? Odgovara:“ ovu priču pričaju tri planine. Zašto? Iz jednostavnog razloga, što ovaj zločin ima