MAKÜ FEBED ISSN Online: 1309-2243 http://febed.mehmetakif.edu.tr Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 3 (1): 22-31 (2012) Ara ştırma Makalesi / Research Paper Sertavul Geçidi ve Mut (Mersin) Çevresinde Yayılı ş Gösteren Bazı Euphorbia L. Taksonlarının Anatomik Yönden İncelenmesi* Neslihan Erdo ğan 1, H. Nurhan Büyükkartal 2, Asuman Karadeniz 1, Hatice Çölgeçen 3 1Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Burdur 2Ankara Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Ankara 3Karaelmas Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Zonguldak Geli ş Tarihi (Received): 15.07.2011, Kabul Tarihi (Accepted): 06.03.2012 Yazı şmalardan Sorumlu Yazar (Corresponding author): [email protected] (N. Erdo ğan) 0 248 213 30 26 0 248 213 30 99 *Bu çalı şma Batı Akdeniz Do ğa Bilimleri Sempozyumu’nda (4-6 Kasım 2010, Burdur) poster bildiri olarak sunulmu ş ve özeti bildiri özet kitabında yayınlanmı ştır. ÖZET Bu çalı şma ile Sertavul Geçidi ve Mut civarında yayılı ş gösteren Ephorbia L. türleri gövde ve yaprak anatomisi açısından incelenerek morfolojik ve anatomik farklılıklar ortaya çıkartılmaya çalı şılmı ştır. Euphorbia kotschyana Fenzl. Pug. ve Euphorbia rigida Bieb. türlerinde di ğerlerinden daha yo ğun ve net olarak gözlemlenen salgı kanalları dikkat çekmiştir. Yaprak alt yüzeyindeki stoma sayısının Euphorbia altissima Boiss. var. altissima türünde yüksek (289,3±0,6), Euphorbia rigida Bieb. türünde ise dü şük (1,6±0,2) oldu ğu tespit edilmi ştir. Euphorbia macrostegia Boiss. (450,9±2,0 ; 392,4±2,8) ve Euphorbia helioscopia L. (716,9±4,0 ; 634,6±3,7) türleri için elde edilen epidermis sayım sonuçlarının di ğer türlere oranla dü şük oldu ğu gözlemlenmi ştir. Anahtar Kelimeler: Anatomi, Flora, Sertavul yaylası, Göksu vadisi, Mut The Anatomical Investigation of Some Euphorbia L. Taxa Distributing around Sertavul Pass and Mut (Mersin, Turkey) ABSTRACT In this study, leaf and stem anatomy of some Euphorbia L. species distributed in the region were studied to determine morphological and anatomical differences. The occurrence of wider secretory canals in the species Euphorbia kotschyana Fenzl. Pug. and Euphorbia rigida Bieb. was observed. Stoma density on abaxial leaf surface is significantly high in Euphorbia altissima Boiss. var. altissima (289,3±0,6), and significantly low in Euphorbia rigida Bieb. (1,6±0,2). Density of epidermis cells was determined lower than other species in Euphorbia macrostegia Boiss. (450,9±2,0 ; 392,4±2,8) and Euphorbia helioscopia L. (716,9±4,0 ; 634,6±3,7). Key Words: Anatomy, Flora, Sertavul plateau, Göksu valley, Mut province (Mersin, Turkey) 22 N. Erdo ğan, H.N. Büyükkartal, A. Karadeniz, H. Çölgeçen MAKÜ FEBED 3(1): 22-31 (2012) 1. GİRİŞ Euphorbiaceae familyasının alt familyası olan Oldfieldioideae ’nin sistematik anatomik incelemesini Euphorbia L. cinsi Euphorbiaceae familyasına ait tek, iki gerçekle ştirmi ştir. Türlerin yaprak ve gövde anatomileri veya çok yıllık, otsu veya yarıçalımsı bitki türlerini ortaya konarak türler arası yakınlık ve farklılıklar içermektedir. Cins Türkiye Florası’nda 120 takson ile vurgulanmı ştır. Webster (1994) Euphorbiaceae ’nin temsil edilmekte olup 18’i Türkiye için endemiktir. Tahri ş sınıflandırılması konusunda bir çalı şma gerçekle ştirmi ştir. edici özelli ği bulunan ve kuvvetli müshil etkiye sahip olan Sınıflandırmada gövde, yaprak anatomisi, stoma lateksinde resin, kauçuk, ni şasta, siyanit ve enzimler farklılıkları ve trikomlardan yararlanılmı ştır. Co ğrafi da ğılım bulunmaktadır. Sütü haricen si ğillere kar şı ve romatizma ve anatomik özellikler dikkate alınarak alt familyalar ağrılarında a ğrı dindirici olarak kullanılmaktadır. Lukovi ć belirginle ştirilmi ştir. Açıklanamayan farklılıklar (2009) pek çok Euphorbia türünün Türk kültüründe vurgulanarak benzer çalı şmaların sürdürülmesine ihtiyaç eskiden beri müshil olarak, ancak tahri ş edici ve duyuldu ğu belirtilmi ştir. ka şındırıcı özelli ğinden dolayı son yıllarda sadece si ğil tedavisinde kullanıldı ğına de ğinmi ştir. Ülkemizde bitki Bu çalı şma ile Euphorbia cinsi türlerinde gövde ve yaprak toplama amacıyla yapılan ara ştırma gezileri sonucunda anatomisi ı şık mikroskobu (Algan 1981) ile incelenmi ş toplanan materyaller E. Boissier (1867) tarafından “Flora olup morfolojik ve histolojik farklılıklar ortaya çıkartılarak Orientalis” adlı eserin yazılmasında kullanılmı ştır. Çe şitli cinsin taksonomik açıdan de ğerlendirilmesine katkıda dönemlerde toplanan bitki örneklerinden olu şan bulunulmu ştur. koleksiyonlar uzun bir zaman dilimi içinde daha da zenginle şmi ş ve P.H. Davis (1965-1985) tarafından “Flora 2. MATERYAL ve YÖNTEM of Turkey and The East Aegean Islands” adıyla yayınlanmı ştır. Bu çalı şmada Orta Toroslar’da yer alan Sertavul Yaylası ve Mut bölgesi bazı Euphorbia türlerinin anatomik olarak Euphorbia esula L. türünde Myers et al. (1964) tarafından incelenmi ştir. Ara ştırma alanı P.H. Davis’in Grid sistemine gerçekle ştirilen çalı şmada türün toprak altı yapıları ve bu göre C4 karesine dahildir. Mart, Nisan ve Mayıs aylarında yapıların dokusal incelemesi yapılmı ştır. Günümüzde periyodik olarak gerçekle ştirilen arazi çalı şmaları sonucu, gövde ve yaprak anatomisi sistematik ili şkileri farklı habitat ve yüksekliklerde Euphorbia cinsine ait bitki tanımlamada büyük bir de ğere sahiptir. Çe şitli bitkilerde örnekleri toplanmı ştır. Bitki örnekleri kök, yaprak, çiçek ve gövde ve yaprak anatomisi ile ilgili birçok çalı şma yapılmı ş meyve gibi organları ile birlikte toplanmı ştır. Örneklerin olup ara ştırıcılar belirleyici özellikler kullanarak türler toplandı ğı istasyonlar numaralandırılarak arazi ile ilgili arasındaki farkları bildirmi şlerdir. Rosowski (1968) yükseklik, habitat, tarih gibi bilgiler ile enlem-boylam Euphorbia supina türünün olgun yaprakları ve gövdesinde koordinatları (GPS) belirlenmi ştir. Anatomik inceleme için bulunan salgı borularının morfolojik incelemesini toplanan bitki örnekleri kök, gövde ve yaprakları ile birlikte, gerçekle ştirmi ştir. Bulgular kanallarda görülen etiketlenmi ş kavanozlar içinde % 70’lik alkole alınmı ştır. de ğişmelerin familya içinde ve dı şında farklılıklar gösterdi ğini ve sistematikte kullanılabilece ğini ortaya Yüzeysel kesitlerde yapılan incelemelerde her taksondan koymu ştur. Webster et al. (1972) Euphorbiaceae tesadüfi olarak alınan 5’er adet yaprak örne ğinin alt ve üst familyasının oldukça farklı özellikleri ile dikkat çeken yüzeylerinden ayrı ayrı olmak üzere 20’ şer adet yüzeysel Dalechampia cinsine odaklanmı ş ve Dalechampia kesitler alınmı ş ve bu kesitlerde mm 2’ deki epiderma ve scandens türünün yaprak, gövde ve çiçe ğinin morfolojik stoma sayıları belirlenmi ştir. Yaprak enine kesitleri için ise, özelliklerini ortaya koymu ştur. her taksondan ve her yaprak örne ğinden enine kesitler alınarak, bu kesitlerde yaprak ayasında yaprak kalınlı ğı Kakkar et al. (1974) ise 150 Euphorbia türünün yaprak (µm) belirlenmi ştir. anatomisini incelemi ş, özellikle epidermis ve stoma sıklık ve yapı farklılıklarının sistematikte kullanılabilece ği ortaya Anatomik çalı şmalar için; her taksona ait yaprakların alt, konulmu ştur. Thurston (1976) Euphorbiaceae orta ve üst bölgeleri ile gövdelerinden alınan küçük familyasından Tragia ramosa ve Tragia saxicola türlerinde parçaların parafin yöntemine göre blokları hazırlanmıştır batıcı emergenslerin morfolojisi, ince yapısı ve ontogenisi (Algan 1981). Kesitler Leica SM2000R mikrotom ile 12 - üzerine bir ara ştırma gerçekle ştirmi ştir. Elmore vd. (1983) 14 µm kalınlı ğında alınmı ş ve safranin-fastgreen ile Euphorbia maculata ve Euphorbia supina türlerinde fenol boyanmı ştır (Algan 1981). Kesitler ı şık mikroskobunda depo bile şiklerinin incelemesini gerçekle ştirmi ştir. incelenerek gerekli de ğerlendirmeler yapılmı ştır. Allelopatik etkiye sahip olan bu maddelerin hücre içinde ve Foto ğrafların çekimi Leica IM 50 Measurement Module hücreler arasında birikimi noktasındaki farklılıklar ortaya marka mikrofotografi cihazı ile gerçekle ştirilmi ştir. Yaprak konulmu ştur. Jordan vd. (1985) Euphorbia supina türünde ile gövde yüzeysel ve enine kesitlerinin foto ğraflarının tohum kabu ğunun kuru ve ıslakken gösterdi ği de ğişimleri çekimi mikrometrik oküler yardımıyla 10’luk, 40’lık ve ara ştırmı ştır. Raju (1985) yılında yapraksı sütle ğenler 100’lük objektifte yapılmı ştır. Ölçümlerin hesaplanması üzerinde genel bir morfolojik ve anatomik inceleme SPSS 12.0 for Windows programından yararlanılmı ştır. gerçekle ştirmi ştir. Geli şim, tohum ve çiçek mekanizmaları kar şılaştırmalı olarak ortaya konmu ştur. Hayden (1994) 23 N. Erdo ğan, H.N. Büyükkartal, A. Karadeniz, H. Çölgeçen MAKÜ FEBED 3(1): 22-31 (2012) 3. BULGULAR Yaprak alt yüzeysel kesitte dalgalı çeperli epidermis hücreleri arasında amaryllis tipi stomalar gözlenmi ştir Ara ştırma alanı P.H. Davis’in Grid sistemine göre C4 (Şekil 2A). Sünger parankimasını olu şturan hücreler, geni ş karesi içerisinde bulunmakta olup 300 ilâ 1462 metreler hücre arası bo şluklara sahiptir ve kloroplast miktarı arasında de ğişen farklı yükseklik ve habitatlara sahiptir. palizata göre daha azdır ( Şekil 2B). Yaprak üst ve alt 2008 yılında, vejetasyonun geli şimi ile birlikte yüzeyinde stoma bulundu ğundan “amfistomatik gerçekle ştirilen arazi çalı şmaları sonucunda toplanan bitki yapraklar”dır. Çok hücreli örtü tüyleri alt yüzeyde de yo ğun örnekleri Davis (1965-1985)’in “Flora of Turkey and East ve oldukça uzundur ( Şekil 2C). Yaprak üst yüzeyinde Aegean Islands” adlı eserinden yararlanılarak A.Ü. Fen epidermis hücre