lieden uit de lokale bevolking, bouwden daarom in rap tempo de ene PAPIER- EN KOPERINDUSTRIE molen na de andere. Een belangrijk deel van de Veluwse papier- en kopermolens Aan het einde van de Tachtigjarige Oorlog in 1648 kreeg niet alleen de concentreerde zich in Vaassen. In totaal waren er veertien molens, economie in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden een sterke waarvan sommige een dubbele functie hadden. Op de Griftsemolen impuls, maar ook het culturele leven. In grote oplagen verschenen tal zwaaide de uit Drenthe afkomstige familie Van Steenbergen de scepter. van schitterende boeken en prenten. Daarvoor was papier nodig: veel Op hun kopermolen werden wapens voor de zeventiende-eeuwse en goed papier. De boekdrukkers uit het westen bestelden dat vooral en oorlogsindustrie vervaardigd. Ook op de Geelmolen en de Amsterdamse graag bij de papiermakers op de Veluwe, waar schoon water in Kopermolen werd koper verwerkt. De meeste molens produceerden overvloed was en dus wit papier kon worden gemaakt. Geen wonder dat papier en een molen volde voor de linnenproductie. Ook in Emst en Epe in die tijd tal van nieuwe papiermolens werden gebouwd. Zo telde Epe zouden enkele molens worden omgebouwd of gesticht. Het aantal ooit zes papiermolens, Emst eveneens zes en Vaassen maar liefst molens bedroeg daar respectievelijk vier en zes, deels dubbel in negentien. De eerste papiermakers die zich vestigden op de Veluwe gebruik. Nu was de papierindustrie geen grote werkgever, want op de kwamen vooral uit het buitenland en beheersten de kennis van het molens werkte, behalve de meester, slechts een enkele knecht. Wel papierscheppen al. Lieden, zoals Marten Orges en Johan van Aelst, zagen droegen zij op de in totaal 150 Veluwse papiermolens in de loop van de de mogelijkheden die het Veluwse landschap bood (zuiver water en zeventiende eeuw voor een derde bij aan de totale Nederlandse hoogteverschillen). Door het aangraven van watervoorraden in de productie. Amsterdam werd papierhoofdstad van de toenmalige wereld. heuvels kon via gegraven sprengen waterkracht op een bepaald punt worden gebundeld, die sterk genoeg was een waterrad in beweging te De kracht van de industrie voor de lokale economie lag echter in de zetten. Deze natuurlijke energiebron was voldoende om de aan het rad neveneffecten. Want wat kwam er allemaal bij kijken om de papier- en gekoppelde watermolen te laten draaien. Zo werd een nieuwe koperindustrie te vestigen en te handhaven? Allereerst moesten er industriële ontwikkeling op de Veluwe in gang gezet. sprengen gegraven en onderhouden worden. Dat betekende werk voor de allerarmsten, de dagloners. Om papier te maken en koper te pletten Al eerder hadden de Veluwenaren waterkracht ontdekt door op de en weer af te voeren waren vervoerders nodig. In eerste instantie werd weinig aanwezige natuurlijke beken graan te malen via dit systeem. daarvoor de Grift gebruikt. Later ging het meer over land en ontstond de Omstreeks het begin van de zestiende eeuw zouden enkele van deze 'gespecialiseerde' vervoerder: de karman. Voor de bouwen reparaties molens tevens dienst gaan doen als kopermolen. Dit alles won sterk aan van de molens waren timmerlieden en smeden nodig en ontstond de betekenis toen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden een gespecialiseerde radmaker. Een enkeling werd factor, de voorloper van enorme economische groei doormaakte en een -, toonaangevende de huidige vertegenwoordiger. Hij verhandelde in Amsterdam en handelsnatie werd. De nieuwe ondernemers, weldra gevolgd door andere steden het papier. Er was dan ook sprake van stijgende welvaart In de gemeente Epe herinneren vooral de namen van deze papiermolens op de plaatsen waar watermolens geconcentreerd waren. ons nog aan de hoogtijdagen van de papierindustrie, bijvoorbeeld in de straatnamen Achterste Molenweg in Wissel, Hofsemolenweg in Vaassen In Vaassen zou de papiermakerij een eigen koers gaan varen en en de Kopermolenweg in Epe. afwijken van de Veluwse trends, waar meestal een familie eigenaar èn exploitant was van een molen. In Vaassen liet de familie Van Isendoorn à Blois, eigenaar van waterrechten, een aantal molens bouwen of kocht ze op, om deze vervolgens te verpachten en te profiteren van de economische groei. Zo ontstond de eerste (adellijke) multinational op de Veluwe in het achttiende eeuwse Vaassen. De verfraaiingen aan hun huis, De Cannenburch, werden dan ook deels betaald met de opbrengsten van de molenpachten. Door overproductie waren de Amsterdamse pakhuizen tot de nok toe gevuld; door de internationale concurrentie nam ook de vraag naar het Veluws papier af. Nadat in de negentiende eeuw de industrialisering haar intrede deed en papier machinaal kon worden gemaakt in plaats van met de hand velletje voor velletje geschept, werden veel papiermolens omgebouwd tot koren-, olie- of kopermolens. Nog later vond een ombouw plaats tot wasserijen en blekerijen, die eerst nog door waterkracht en later door stoommachines werden aangedreven. Het beekwater speelde uiteraard ook hier een belangrijke rol in het proces. Gelderland telde in 1650 49 papiermolens; op het hoogtepunt van de papier- en koperindustrie in 1740 waren er 160 papiermolens en in 1900 nog slechts 20. In het schoutambt Epe stond een dertigtal watermolens. Nog voordat de Tweede Wereldoorlog uitbrak was er geen enkele papiermolen meer over in onze regio. De kopermolen van Zuuk is de enige die nog in redelijke staat is. De kopermolen Zuuk MOLEN BIJ DE OOSTERHOF MOLEN BIJ DE HAFKAMP ALGEMEEN ALGEMEEN Naam Oosterhof Naam Molen bij de Hafkamp Kadaster 1811-1832 Vaassen sectie H 316 Kadaster ? Beek Hartense molenbeek Ligging onbekend Plaats Vaassen Beek Wittebeek Gemeente Epe Plaats Vaassen Bouwjaar 1542 < Bouwjaar 1568 Verdwenen 1700 ca. Verdwenen 1600 of eerder Type Onbekend Type Onbekend Aandrijving Watermolen Aandrijving Watermolen Categorie verdwenen Categorie verdwenen Functie Korenmolen Functie Onbekend EIGENAREN/PACHTERS < 1660 Holthuijsen molens af. Op 3 april het jaar daarop kregen Jannes de Goije en zijn vrouw Joanna, alsmede Willem Croon en zijn vrouw Jennetien Gerrits NIEUWE MOLEN OF NIJMOLEN ten Holte de pacht van water en grond "tot nochtoe door haer pagters gebruijkt geweest bij twee papier molens soo onlangs seer ongelukkig en (HEGGE) schijlick in brant geraekt en geruineert geworden sijn....". Ze mochten de molens op eigen kosten herbouwen en behoefden de ALGEMEEN eerste drie jaren elk slechts ƒ100.-, de volgende elk ƒ120.- jaarlijks pacht Naam Nieuwe molen I en II te betalen. Kadaster Epe/Oene sectie M (blad 3) nrs. 1138+1141 De molen van Willem Croon werd in 1751 door zijn weduwe en de Beek Smallertse beek kinderen voor f 2600.- aan de Cannenburgh verkocht, te weten: "een Plaats Vaassen Huijs, papiermolen, twee schuren en verder opstal. Gemeente Epe Bouwjaar 1660 - 1680 - 1691 Bij de veiling in 1871/72 kwamen de molens in handen van Gerrit Palm. Verdwenen I 1871 gesloopt, II 1882 Zijn weduwe Petertje Kamphorst verhuurde de molen op 10 mei 1880 Type Onbekend voor drie jaren aan C.J.B. Couturier, koopman te Den Haag. Twee jaren Aandrijving Watermolen later echter verkocht ze de molen aan kolonel L.R.J.A. Roosmale Nepveu Categorie verdwenen voor f 10.200,-. Bij de veiling van 13 augustus 1884 kocht A.M. van Functie Papiermolen Velsen Coster, weduwe van H.A. Doyer, de Nieuwe Molen, 'thans fabriek van Houtbewerking'. Een van de voorwaarden luidde: "Het vroegere GESCHIEDENIS molenhoofd, hetwelk door het maken der turbine is verlaagd, mag, In 1691 verpachtte Johan Hendrik van Isendoorn "de gront en et waater wanneer de fabriek weer in vroegeren toestand mocht worden gebracht coemende van wijer Lamberts moele aan de hegge.... soo en ak het dus tot op de vroegere hoogte gemaakt worden; zullende alsdan evenwel de lange van pagters is gebruikt" voor 16 jaren aan de gebroeders Lambert waterleiding, welke is smaller gemaakt, weder tot op de vroegere breedte en Aart Sijmons. Er zou een molen tegenover mogen worden gebouwd gebracht moeten worden". Samen met Julius Doyer verkocht zij de molen onder voorwaarde, dat de eerste "geen waater genogh hadde tot vier op 23 april 1891 voor f 8000,- aan Joost Vlasveld. De omschrijving backen dat van dese voorschreven moolen een bak sal moogen afgenomen luidde: "eene fabriek met turbine en kleine daaraan verbonden drijfas....". worden tot gerif van de andre moole...". De uitdrukking "soo en als het dus Verder werd gesteld: "Het is den kooper, zijn erven of rechtverkrijgenden lange van pagters is gebruikt" kan er op duiden, dat zij de molen vanaf ....verboden om op of in het voorschreven onroerend goed hetzelfde bedrijf de stichting (na 1660?) in pacht hadden. In 1845 brandden beide uit te oefenen of wel dezelfde artikelen te fabriceren welke thans door den eersten comparant aldaar worden vervaardigd, bestaande onder ander in 1801 Aart Labots - pachter en papiermaker. plantenkassen, bloem- en plantenkuipen, etiketten en verdere 1826 Johannes de Goeyen - eigenaar van de opstal, papiermaker. tuinbenoodigdheden". Vlasveld richtte er een brikettenfabriek in, in 1865 Franciscus Johannes Hallo - eigenaar. 1897 een houtwol-fabriek en in 1906 een wasserij en katoenververij, 1871 J. Ch. Heering - eigenaar opstal, molen gesloopt. welke hij in laatstgenoemd jaar verpachtte aan Hendrik Herman Blijdenstein (1866-1920), zoon van de Enschedese textielfabrikant Herman Gijsbert Blijdenstein. Sinds 1909 heette het bedrijf NV DE NIEUWE MOLEN II Utermöhlens Verbandwattenfabriek waar aanvankelijk H.H. Blijdenstein mede aan het hoofd stond. Deze werd echter in 1910 ontslagen. EIGENAREN/PACHTERS 1691 Aart Simons - eigenaar, pachter en papiermaker. In 1937 werd het rad van de Hofse molen verwijderd en weer 1717 Willem Aerts Kroon - eigenaar, pachter en papiermaker. aangebracht aan de Nieuwe molen ofwel de Wattenfabriek. In de 1745 afgebrand en herbouwd. oorlogsjaren gebruikte de Koninklijke Utermöhlen NV waterkracht. 1751 Baron van Isendoorn à Blois - eigenaar. 1751 Aert Kroon - pachter en papiermaker. 1754 Lambertje Kroon en Derk van Laar - pachters en papiermakers. DE NIEUWE MOLEN I 1782 Aart Jonker - pachter en papiermaker. 1790 Peter Herkert (Hackert) - pachter en papiermaker. EIGENAREN/PACHTER 1812 Abraham Willems Jonker - eigenaar. 1660 - 1680 - molen gelegd.