Sztuka to najwyższy wyraz samouświadomienia ludzkości /.../ 4 Dzieło sztuki – mikrokosmos odbijający epokę. (150) 2017 Józef Czechowicz literatura i sztuka kwartalnik AKCENT nr 4 (150) 2017 AKCENT Józef Piłsudski w dziełach kultury i w świadomości społecznej (150. rocznica urodzin) Polski żołnierz odepchnięty lub ozięble witany nie czuł, że jest w Ojczyźnie; Cena 18 zł (VAT 5%) NR INDEKSU 352071 dopiero w Lublinie odczuliśmy, że Ojczyzna jest w nas i koło nas... PL ISSN 0208-6220 Józef Piłsudski, wypowiedź z 3 sierpnia 1915 r. Zespół redakcyjny MONIKA ADAMCZYK-GARBOWSKA JANINA HUNEK ŁUKASZ JANICKI ELŻBIETA KUDYBA LECHOSŁAW LAMEŃSKI WALDEMAR MICHALSKI TADEUSZ SZKOŁUT JAROSŁAW WACH (sekretarz redakcji) BOGUSŁAW WRÓBLEWSKI (redaktor naczelny) Sekretariat Katarzyna Konopka Łamanie MAC Arkadiusz Makowski Stale współpracują: Edward Balcerzan, Bogusław Biela (Francja), Jarosław Cymerman, Marek Danielkiewicz, Tomasz Dostatni, Ewa Dunaj, Józef Fert, Anna Frajlich (USA), Anna Goławska, Andrzej Goworski, Edyta Ignatiuk, Magdalena Jankowska, Alina Kochańczyk, István Kovács (Węgry), Marek Kusiba (Kanada), Jerzy Kutnik, Eliza Leszczyńska-Pieniak, Jacek Łukasiewicz, Łukasz Marcińczak, Anna Mazurek, Dominik Opolski, Wacław Oszajca, Mykoła Riabczuk (Ukraina), Sergiusz Sterna-Wachowiak, Jarosław Sawic, Małgorzata Szlachetka, Jerzy Święch, Wiesława Turżańska, Jan W. Woś (Włochy), Aleksander Wójtowicz, Aneta Wysocka, Bohdan Zadura Czasopismo patronackie Instytutu Książki wydawane na zlecenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Numer zrealizowano przy pomocy finansowej Miasta Lublin Projekt Twórcy za granicą. Polskie rodowody, polskie znaki zapytania współfinansowany jest przez Senat Rzeczypospolitej Polskiej w ramach opieki nad Polonią i Polakami za granicą w 2017 r Partnerem medialnym „Akcentu” jest Radio Lublin S.A. PL ISSN 0208-6220 NR INDEKSU 352071 © Copyright 2017 by „Akcent” rok XXXVIII nr 4 (150) 2017 literatura i sztuka kwartalnik Na pierwszej stronie okładki: Zdzisław Czermański: Marszałek Piłsudski w ramach konstytucji z 17 marca 1921 roku, litografia, 1931 r. Teka: Marszałek Piłsudski w 13 karykaturach Zdzisława Czermańskiego, Muzeum Karykatury im. Eryka Lipińskiego w Warszawie, repr. za: Czasy wojen i pokoju. Karykatura polska 1914-1939 [Katalog wystawy]. Muzeum Karykatury im. Eryka Lipińskiego w Warszawie, kwiecień-czerwiec 2004. Na czwartej stronie okładki: Maska pośmiertna marszałka Józefa Piłsudskiego, brąz, ze zbiorów Muzeum Zamojskiego w Zamościu. Adres redakcji: 20-112 Lublin, ul. Grodzka 3, III piętro tel. 81 532 74 69 e-mail: [email protected] www.akcentpismo.pl Stronę www prowadzi Anna Goławska Wersja pierwotna (referencyjna) czasopisma to wersja drukowana. Materiałów niezamówionych redakcja nie zwraca. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów. Informacji o prenumeracie na kraj i zagranicę udzielają urzędy pocztowe, Ruch S.A., Pol Perfect Sp. z o.o., Kolporter S.A., Garmond Press S.A. i Ars Polona. Zamówienia na prenumeratę realizowaną przez RUCH S.A. można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: [email protected] lub kontaktując się z Telefonicznym Biurem Obsługi Klienta pod numerem: 801 800 803 lub 22 717 59 59 – czynne w godzinach 700–1800. Koszt połączenia wg taryfy operatora. Cena prenumeraty krajowej na okres jednego roku wynosi 38 zł. Pieniądze można wpłacać także bezpośrednio na konto wydawcy: Wschodnia Fundacja Kultury „Akcent” Bank PEKAO SA, V O w Lublinie nr rachunku: 50 1240 1503 1111 0000 1752 8667 lub przekazem pocztowym pod adresem redakcji, podając wyraźnie adres prenumeratora i zaznaczając na odwrocie przekazu „prenumerata Akcentu”. W USA „Akcent” rozprowadzany jest przez księgarnię: EK Polish Bookstore („Nowy Dziennik” Polish Daily News) 70 Outwater Lane; Garfield, NJ 07026 We Francji sprzedaż prowadzi: Librairie Polonaise (Księgarnia Polska), 123 Bd St. Germain, 75006 Paryż Wydawcy: Wschodnia Fundacja Kultury „Akcent”, 20-112 Lublin, ul. Grodzka 3 Instytut Książki, Dział Wydawnictw 02-086 Warszawa, al. Niepodległości 213 tel. 22 608 23 74, tel./fax 22 608 24 88 e–mail: [email protected] Nakład 1000 egz. Druk ukończono 10 listopada 2017 r. Druk: AW Partner Cena zł 18,- (w tym 5% VAT) Spis treści Bogusław Wróblewski: Miejsce odnowionej nadziei / 7 Alina Kochańczyk: Spotkania z Piłsudskim / 9 Andrzej Nowak: „Ni to Kostiuszko, ni to Korsikan” – Józef Piłsudski w polityce polskiej / 27 Jan Lewandowski: Lubelscy ludzie komendanta (1914-1918) / 37 Stanisław Michałowski: Zanim powstał rząd lubelski. Współpraca Ignacego Daszyńskiego z Józefem Piłsudskim w dążeniu do niepodległości Polski / 54 Dwadzieścia pieśni Legionów Polskich / 61 Aleksander Wójtowicz: Spojrzenie żołnierza. Juliusz Kaden-Bandrowski i Józef Piłsudski / 78 Jarosław Cymerman: „Pełny człowiek”. Piłsudski w życiu i twórczości Józefa Czechowicza / 90 Mirosława Ołdakowska-Kuflowa: „Nie wyjść z dyskrecji”. Kazimiera Iłłako- wiczówna o marszałku Piłsudskim / 98 Lechosław Lameński: Duch Józefa Piłsudskiego i utopijna wizja Polski i świa- ta Stacha z Warty Szukalskiego / 108 Rafał Szczerbakiewicz: Zamrozić Piłsudskiego. Jacek Dukaj i limity strategii demitologizacyjnej / 118 Grzegorz Józefczuk: Schulz o Piłsudskim. I co z tego wynikło / 128 Aleksander Wójtowicz: Zerwane mosty. O dwóch wersjach poematu „Piłsud- ski” Anatola Sterna / 135 Giennadij Filipowicz Matwiejew: Obraz Józefa Piłsudskiego w propagandzie i literaturze rosyjskiej / 144 Algis Kasperavičius: Wizerunek Józefa Piłsudskiego w międzywojennej nie- podległej Litwie / 154 Wałentyn Jeriomin, Serhij Sieriakow: Józef Piłsudski w wyobrażeniu współ- czesnych Ukraińców / 165 Joanna Sondel-Cedarmas: Condottiero e Costruttore della Polonia. Uwagi o postrzeganiu Józefa Piłsudskiego w faszystowskich Włoszech / 171 Janusz Golec: Józef Piłsudski w oczach Niemca, czyli zakazana biografia / 180 Aneta Wysocka: Osobliwości stylu Józefa Piłsudskiego – prolegomena / 185 Zbigniew Zaporowski: Józef Piłsudski: początki nowoczesnego myślenia o szkole / 191 Karol Piasecki: Bronisław Piłsudski – zesłaniec i badacz / 197 Monika Szabłowska-Zaremba: Wizerunek Piłsudskiego na łamach między- wojennej prasy polsko-żydowskiej / 205 Monika Gabryś-Sławińska: Dystans i nieufność. Józef Piłsudski na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” 1915-1918 / 211 PRZEKROJE Z historią w tle Wiesława Turżańska: Ziemkiewicza weryfikowanie wartości [Rafał A. Ziem- kiewicz „Złowrogi cień marszałka”]; Monika Gabryś-Sławińska: Przywra- 5 canie pamięci o Andrzeju Strugu [Anna Kargol „Strug. Biografia polityczna. »Miarą wszystkiego jest człowiek«”]; Iwona Hofman: Czytane po latach [Józef Czapski „Tumult i widma”]; Konrad Zieliński: Zwyczajny niezwy- czajny [„»Był czyn i chwała!«. Józef Gabriel Jęczkowiak. »Wspomnienia harcerza 1913-1918«”]; Jan Lewandowski: Lekarz prowincjonalny [Zygmunt Klukowski „Zamojszczyzna 1918-1959”] / 222 PLASTYKA Wacława Milewska: Piłsudski w sztuce. O niektórych portretach i karykatu- rach Józefa Piłsudskiego / 247 Iwona Luba: Romantyczny Józef Piłsudski. Geneza i mechanizmy kultu ko- mendanta w sztuce i kulturze masowej / 267 FILM Grzegorz Rogowski: Postać marszałka Józefa Piłsudskiego w kinematografii polskiej dwudziestolecia międzywojennego / 278 Iwona Grodź: Gdy mamy przeszłość... istniejemy. Kilka słów o filmach o Jó- zefie Piłsudskim / 288 MUZYKA Agata Kusto: Pieśni legionowe. Szkic do genezy i recepcji w obiegu popular- nym / 298 WSPOMNIENIA Maria Tomułowicz: Wspomnienia rodzinne z Piłsudskim w tle / 305 OBYCZAJE Joanna Drzazga: Nie tylko w żołnierskich słowach… / 310 À REBOURS Łukasz Marcińczak: Wszystkie szable marszałka. O pomnikach Józefa Pił- sudskiego / 321 WIDZIANE Z FLORENCJI Jan Władysław Woś: Nie został dyktatorem. Kilka uwag o (nie)obecności Józefa Piłsudskiego w historiografii włoskiej / 328 CZYTANIE DYNEBURGA Ewa Dunaj: Przemija moda na marszałka? / 337 ODKRYTE PO LATACH Jarosław Cymerman: Co słychać w dźwiękach dzwonu? / 341 BEZ TYTUŁU Leszek Mądzik: Trzy impulsy / 343 NOTY Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce / 344 Tomasz Dyzma, Zbigniew Wojciechowski: Józef Piłsudski w Lublinie / 352 Marian Surdacki: Józef Piłsudski w Urzędowie w 1915 roku / 356 Waldemar Michalski: „Piłsudski” Kazimierza Andrzeja Jaworskiego / 360 Lech Maliszewski: Francuskie zauroczenie marszałkiem / 364 Noty o autorach / 369 BOGUSŁAW WRÓBLEWSKI Miejsce odnowionej nadziei Latami będzie chodzić w Belwederze. Piłsudski nigdy nie uwierzy w trwałość. I będzie mruczeć: „Oni nas napadną”. Kto? I pokaże na zachód, na wschód. „Koło historii wstrzymałem na chwilę”. Czesław Miłosz: Traktat poetycki Kim jest dzisiaj dla nas Józef Piłsudski? Demiurgiem wydobywającym Pol- skę z politycznego niebytu i powołującym do istnienia Drugą Rzeczpospolitą? Zręcznym strategiem, wykorzystującym optymalne możliwości działania zależnie od zmieniających się okoliczności? Profetą, który trafnie przewidział rozwój sytuacji międzynarodowej w drugiej połowie lat trzydziestych, ale nie zdążył zapobiec katastrofie? Czy może przeciwnie – kimś, kto nie zapobiegł w porę degeneracji swego najbliższego politycznego otoczenia, więc jest za tę katastrofę współodpowiedzialny? Puczystą, winnym rozlewu krwi Polaków po przejściu przez most Poniatowskiego, czy mężem opatrznościowym prze- ciwdziałającym rozkładowi wewnętrznemu Rzeczypospolitej obezwładnianej przez niewydolny parlamentaryzm? A jak widział go świat? Jako godnego potępienia dyktatora czy jako męża stanu zasługującego na międzynarodowy szacunek? Nie dość radykalny dla faszystów, dla komunistów był przecież