HET GASTMAAL VAN ACHELOÜS EEN ANTWERPS FENOMEEN Aantal woorden: 32.822 Julien Delagrange Studentennummer: 01308910 Promotor: Prof. dr. Koenraad Jonckheere Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de richting Kunstwetenschappen Academiejaar: 2017 - 2018 i De auteur en de promotor geven de toelating deze studie als geheel voor consultatie beschikbaar te stellen voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van gegevens uit deze studie. Het auteursrecht betreffende de gegevens vermeld in deze studie berust bij de promotor. Het auteursrecht beperkt zich tot de wijze waarop de auteur de problematiek van het onderwerp heeft benaderd en neergeschreven. De auteur respecteert daarbij het oorspronkelijke auteursrecht van de individueel geciteerde studies en eventueel bijhorende documentatie, zoals tabellen en figuren. ii iii Dankwoord ‘Thesissen’ is niet alleen het meervoud van het woord ‘thesis’, het is ook een werkwoord. Na talloze uren ‘thesissen’ is het eindelijk zo ver en schrijf ik mijn dankwoord. Dit biedt mij de mogelijkheid om een aantal personen te bedanken zonder wie het niet mogelijk zou geweest zijn om dit proefschrift tot een goed einde te brengen. In eerste instantie uit ik mijn dankbaarheid aan mijn promotor, prof. dr. Koenraad Jonckheere. Naast de constructieve gespreksmomenten leerde ik dat een kritische en nieuwsgierige geest van primordiaal belang is voor de onderzoeker. Ik ben ook zeer dankbaar voor het onderwerp dat mijn promotor mij toereikte. Ondanks de vele zware loodjes kan ik nog steeds zeggen dat ik met heel veel plezier aan dit onderzoek heb gewerkt. Ook mijn collega’s van de Universiteitsbibliotheek wil ik hartelijk bedanken. Naast hun morele steun stel ik de flexibiliteit inzake mijn tewerkstelling ten zeerste op prijs. Hierdoor kon ik op enkele cruciale momenten mij volledig toeleggen op mijn proefschrift en vond ik anderzijds verstrooiing en voldoening bij het verwerken van de schitterende collectie van onze Universiteitsbibliotheek. Vervolgens wil ik ook mijn ouders uitgebreid bedanken. Eerst en vooral ben ik uiterst dankbaar voor hun onvoorwaardelijke steun en goede raad waarop ik elke dag kan rekenen. De kans om te kunnen studeren wat mij passioneert, alsook het kunnen proeven van het leven ‘op kot’, vertalen zich in een eeuwige dankbaarheid en enkele onvergetelijke herinneringen. Daarom bedank ik mijn ouders in het kwadraat voor de mooie studententijd die ik hier in Gent heb beleefd. Daarnaast bedank ik ook mijn vriendin Remke, die doorheen dit thesisproces altijd het volste vertrouwen in me had. Naast het herlezen van mijn teksten en de vele motiverende woorden zorgde haar ongebreidelde enthousiasme altijd voor een grote glimlach op mijn gezicht, desondanks het vele ‘thesisleed’. Over thesisleed gesproken, wil ik ook nog mijn goede vriend Kenneth bedanken. Hij was doorheen het thesisproces niet alleen mijn kotgenoot, maar ook een lotgenoot. De vele dagen van isolement en afzondering werden zo toch nog voorzien van enige menselijke interactie bij een zoveelste tas koffie. Ten slotte rond ik af met de woorden van Hugo Claus: “Kunst is geen papje, geen snoepje waarvoor je alleen je bek hoeft open te doen. Het is vooral een kwestie van aandacht en geconcentreerde energie.” iv v Inhoudsopgave Dankwoord iv Lijst met afkortingen viii Cataloguslijst ix Afbeeldingenlijst x Bijlagenlijst xi I. Inleiding 1 I.1 Voorstelling van het onderwerp 1 I.2 Afbakening in tijd en ruimte 3 I.3 Status quaestionis – vraagstelling 5 I.4 Methodologie 9 II. Een Antwerps fenomeen 11 II.1 Popularisering van het gastmaal van Acheloüs 11 II.1.1 Opmars van de ‘heydensche fabulen’ in woord en beeld 11 II.1.2 De picturale beeldtraditie van de godenmaaltijd 15 II.2 Collaboratie en symbiose 19 II.3 De Antwerpse schilderschool als (proto-)wetenschappelijke actor 25 II.3.1 Classificatie en de aquatische wereld 27 II.3.2 Het gastmaal van Acheloüs als conversatiestuk 33 III. Besluit 39 IV. Catalogus 41 V. Bibliografie 107 VI. Afbeeldingen 117 VII. Bijlagen 135 vi vii Lijst met afkortingen Afb. = afbeelding Cat. n° = catalogusnummer Cfr. = confer: vergelijk/verwijst naar Cfr. infra = zie hieronder: verwijst naar later in de tekst Cfr. supra = zie hierboven: verwijst naar eerder in de tekst Inv. n° = inventarisnummer n. Chr. = christelijke jaartelling: na Christus S.l. = Sine locus: locatie onbekend S.n. = Sine nomine: naam onbekend S.d. = sine dato: datum onbekend v. Chr. = christelijke jaartelling: voor Christus viii Cataloguslijst Voorrede p. 41 Stamboom p. 42 Cat. n° 1: Hendrick De Clerck, Het banket van Acheloüs (1600-1610). Prado Museum, Madrid. p. 43 Cat. n° 2: Anoniem (kopie naar Hendrick De Clerck), Het feestmaal van Acheloüs (1600-1630). Privécollectie p. 47 (Sine locus). Cat. n° 3: Peter Paul Rubens en Jan Brueghel de Oudere, Het feestmaal van Achelaos (1614-1615). Metropolitan p. 49 Museum of Art, New York. Cat. n° 4: Hendrick Van Balen, Het gastmaal van Acheloüs (1605-1608). Musée Denys Puech, Rodez. p. 57 Cat. n° 5: Anoniem (kopie naar Hendrick Van Balen), Het gastmaal van Acheloüs (1605-1632). Kulturstiftung p. 59 Dessau-Wörlitz, Wörlitz. Cat. n° 6: Jan Pauwel Gillemans de Oudere (kopie naar Hendrick Van Balen), Het banket van Acheloüs (1628- p. 61 1676). N.Y. Vassar College Art Department 1965, Poughkeepsie. Cat. n° 7: Anoniem (kopie naar Hendrick Van Balen), Het banket van Acheloüs (1605-1608). Privécollectie (Sine p. 63 locus). Cat. n° 8: Jan Brueghel de Jongere en anonieme meester uit de omgeving Hendrick Van Balen, Het feestmaal van p. 65 Acheloüs (1625-1632). Privécollectie (Sine locus). Cat. n° 9: Hendrick Van Balen, Godenmaaltijd (1605-1632). Privécollectie (Sine locus). p. 67 Cat. n° 10: Hendrick Van Balen en Jan Brueghel de Jongere, Het gastmaal van Acheloüs (1625-1632). p. 69 Privécollecte (Sine locus). Cat. n° 11: Hendrick Van Balen en Jan Brueghel de Jongere, Het gastmaal van Acheloüs (1625-1632). Dayton Art p. 71 Institue, Daython (Ohio). Cat. n° 12: Hendrick Van Balen en Jan Brueghel de Jongere, Het gastmaal van Acheloüs (1625-1632). Wallraf- p. 73 Richartz-Museum & Foundation Corboud, Keulen. Cat. n° 13: Hendrick Van Balen, Het feestmaal van Acheloüs (1614-1632). Privécollectie (Sine locus). p. 75 Cat. n° 14: Hans Jordaens III, Godenmaaltijd (1620-1643). Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis, Den p. 77 Haag. Cat. n° 15: Adriaen van Stalbemt, Godenmaaltijd op een rotsachtige kust (1614-1662). Privécollectie (Sine locus). p. 79 Cat. n° 16: Adriaen van Stalbemt, Het feest van Achelaos (1625-1662). Privécollectie (Sine locus). p. 81 Cat. n° 17: Frans Francken de Jongere, Een godenverzameling met op zee de triomf van Neptunus en Amphitrite p. 83 (1600-1630). Privécollectie (Sine locus). Cat. n° 18: Frans Francken de Jongere, Joos de Momper en Jan Brueghel de Jongere, Godenmaaltijd (1614-1630): p. 85 Privécollectie, Madrid Cat. n° 19: Frans Francken de Jongere, Feestmaaltijd ter gelegenheid van het huwelijk van Neptunus en Amphitrite p. 87 (1614-1630). Privécollectie (Sine locus). Cat. n° 20: Hendrick Van Balen, Het feestmaal van Acheloüs (1625-1632). Museum Wuyts-Van Campen en Baron p. 87 Caroly, Lier. Cat. n° 21: Artus Wolffort, Het gastmaal van Achelaos voor Theseus en Pirithoos (1625-1633). Herzog Anton p. 91 Ulrich-Museum, Braunschweig. Cat. n° 22: Gerard Seghers, Het gastmaal van Achelaos (1625-1633). Nationalmuseum, Stockholm. p. 95 Cat. n° 23: Anoniem (kopie naar Artus Wolffort en Gerard Seghers), Het gastmaal van Achelaos (1625-1633). p. 97 Kunsthistorisches Museum, Wenen. Cat. n° 24: Anoniem (gedeeltelijke kopie naar Artus Wolffort en Gerard Seghers), Het gastmaal van Achelaos p. 99 (1625-1640). Privécollectie La Caze, Parijs. Cat. n° 25: Anoniem (gedeeltelijke kopie naar Artus Wolffort en Gerard Seghers), Het gastmaal van Achelaos p. 101 (1625-1640). Privécollectie, Milaan. Cat. n° 26: Moyses van Wtenbrouck, De maaltijd van Theseus en Piri bij de stroomgod Achelaos (1635-1647). p. 103 Herzog Anton Ulrich-Museum, Braunschweig. Cat. n° 27: Jan Steen, Theseus bij Acheloüs (1659-1660). Phoenix Art Museum, Phoenix. p. 105 ix Afbeeldingenlijst Afb. 1: Bernard Salomon, Het gastmaal van Acheloüs (1557). Houtsnede, afkomstig uit: Bernard Salomon, p. 117 Illustrations de la Métamorphose d’Ovide figurée (Lyon: Tournes, 1557). Afb. 2: Peter van der borcht, Het gastmaal van Acheloüs (1591). Houtsnede, afkomstig uit: Peter van der Borcht p. 117 en Johannus Moretus, Ovidii Nasonis Metamorphoses (Antwerpen: Ex officina Plantiniana, 1591). Afb. 3: Crispijn de Passe de Jongere, Het feestmaal van Acheloüs (1636-1670): Rijksmuseum, Amsterdam. p. 118 Afb. 4: Hendrick Goltzius, Vertumnus en Pomona (1613): Rijksmuseum, Amsterdam. p. 118 Afb. 5: Marcantonio Raimondi naar Raphael, Oordeel van Parijs (1517-1520): Rijksmuseum, Amsterdam. p. 119 Afb. 6: Hendrick Goltzius naar Bartholomeus Spranger, Bruiloft van Cupido en Psyche (1587): Rijksmuseum, p. 119 Amsterdam. Afb. 7: Raphael, Bruiloft van Cupido en Psyche (1518): Villa Farnesina (Loggia di Amore e Psiche), Rome. p. 120 Afb. 8: Hans Rottenhammer in samenwerking met Jan Brueghel de Oudere, Godenmaaltijd (1600): The p. 120 Hermitage, Sint-Petersburg. Afb. 9: Hendrick Van Balen in samenwerking met Jan Brueghel de Oudere, Bruiloft van Bacchus en Ariadne (ca. p. 121 1610): Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Brussel. Afb. 10: Hendrick Van Balen, Bruiloft van Peleus en Thetis (1600-1632): Koninklijk Museum voor Schone p. 121 Kunsten, Brussel. Afb. 11: Frans Francken de Jongere, Godenmaaltijd (1615-1625): Privécollectie, Mainz. p. 122 Afb. 12: Atelier van Frans Francken de Jongere, Triomf van Neptunus en Amphitrite (1610-1630): Privécollectie p. 122 (Sine locus). Afb. 13: Peter Paul Rubens en Jan Brueghel de Oudere, Slag van de amazonen (1598-1600): Stiftung Preußische p. 123 Schlößer und Gärten Berlin-Brandenburg, Potsdam. Afb. 14: Jan Brueghel De Jongere, Allegorie van de schilderkunst (1625-1678): Privécollectie (Sine locus). p. 123 Afb. 15: Peter Paul Rubens, Portret van Jan Brueghel de Oudere en zijn gezin (1613-1615): Courtauld Gallery, p.