Armia Ludowa w Powstaniu Warszawskim 944 Armia Ludowa w Powstaniu Warszawskim 1944 Antoni PRZYGoŃSKi Armia Ludowa wAntoni Powstaniu Przygoński Warszawskim 944 Armia Ludowa w Powstaniu Warszawskim 1944 Warszawa 008 4 Antoni PRZYGoŃSKi Komitet Redakcyjny: Tadeusz Pietrzak – przewodniczący Zofia Dąbrowska Krystyn Dąbrowa Lech Kobyliński Ryszard Zelwiański © Copyright by PW-H „GRAF” – H. Czerski and Antoni Przygoński ISBN 978-8-98211-0-6 Panu Profesorowi Adamowi Koseskiemu składamy serdeczne podziękowanie za udzielenie pomocy w wydaniu niniejszej książki Autor i Komitet Redakcyjny Wydawca: Przedsiębiorstwo Wydawniczo-Handlowe „GRAF” – Henryk Czerski 04-663 Warszawa, ul. Błękitna 87A tel. 0-22 812 60 55 Druk: Przedsiębiorstwo Poligraficzno-Wydawnicze „GRAF” 04-663 Warszawa, ul. Błękitna 87A tel./fax 0-22 812 60 55, 0-501 376 898 e-mail: [email protected] Armia Ludowa w Powstaniu Warszawskim 944 5 Spis treści Cz. I Organizacja. Udział w walkach. Żołnierze. Współdziałanie z AK ... 7 Wstęp .............................................................................................. 9 Armia Ludowa w Warszawie przed wybuchem powstania ............ 11 Armia Ludowa (AL) ................................................................ Dowództwo Główne AL ........................................................ 15 Sztab Główny AL ................................................................... 15 Obwód I Warszawski ............................................................. 20 Okręg 1 Warszawa ........................................................ 20 Okręg 2 Warszawa Lewa Podmiejska ............................. 27 Okręg 3 Warszawa Prawa Podmiejska ........................... 29 Udział Armii Ludowej w powstaniu warszawskim 1944 ................ 33 Wola ...................................................................................... 35 Stare Miasto ........................................................................... 4 Żoliborz ................................................................................ 65 Mokotów, Ochota, Praga ...................................................... 111 Śródmieście ......................................................................... 129 Zakończenie ................................................................................ 273 Cz. II Słownik Żołnierzy AL uczestników Powstania Warszawskiego 1944 ................................................................... 285 Wstęp .......................................................................................... 287 Słownik: A [1–44] ................................................................. 291 B [45–179] ............................................................. 294 C [180–223] ........................................................... 304 D [224–294] ........................................................... 307 E [295–300] ........................................................... 312 F [301–337] ............................................................ 312 G [338–431] ............................................................ 315 H [432–451] ............................................................ 322 I [452–463] ........................................................... 324 6 Antoni PRZYGoŃSKi J [464–534] ........................................................... 325 K [535–778] ........................................................... 331 L [779–824] ........................................................... 347 Ł [825–854] ........................................................... 350 M [855–971] ............................................................ 352 N [972–1040] .......................................................... 361 O [1041–1075] ......................................................... 364 P [1076–1180] ........................................................ 366 R [1181–1243] ........................................................ 373 S [1244–1460] ....................................................... 378 Ś [1461–1469] ....................................................... 394 T [1470–1501] ........................................................ 395 U [1502–1506] ....................................................... 397 V ............................................................................ 98 W [1507–1639] ........................................................ 398 Z [1640–1684] ....................................................... 407 Ż [1685–1701] ........................................................ 411 Zestawienie źródeł ....................................................................... 413 A. Archiwalia .............................................................................. 413 B. Źródła publikowane ................................................................ 415 C. Pamiętniki, wspomnienia, relacje ............................................ 419 D. Opracowania ......................................................................... 431 Bibliografia prac autora ................................................................ 437 Wykaz skrótów ............................................................................ 49 Armia Ludowa w Powstaniu Warszawskim 944 7 Cz. I Organizacja Udział w walkach Żołnierze Współdziałanie z AK 8 Antoni PRZYGoŃSKi Armia Ludowa w Powstaniu Warszawskim 944 9 Wstęp Studiami nad historią powstania warszawskiego autor tej książki zajmu- je się od 1957 r. Bibliografia jego najważniejszych prac będących rezultatem tych studiów znajduje się w zestawieniu źródeł. W latach 1969-1974 powstała jego obszerna monografia o udziale Armii Ludowej w powstaniu warszawskim 1944, która z różnych względów nie została opublikowana. Zebrana wów- czas bogata dokumentacja posłużyła do napisania także obecnej pracy. Obie one różnią się jednak od siebie. Tamta jest szeroko zakrojonym omówieniem tematu na tle całego powstania warszawskiego, ta stanowi raczej jego informa- cyjno-kronikarskie ujęcie. Przy założeniu, że książka będzie miała charakter informacyjny, autor zdecydował się na przedstawienie udziału AL w powstaniu w każdej z dzielnic z osobna. W przeciwieństwie do Armii Krajowej, Armia Ludowa została bo- wiem zaskoczona przez bieg wydarzeń, nie miała wpływu na ich rozwój, a jej dowódcy i szeregowi żołnierze musieli działać w doraźnie zaistniałej sytuacji. Podział Warszawy objętej powstaniem na odosobnione ośrodki walki, nieko- rzystny także dla AK, dla AL miał daleko idące ujemne następstwa. Spowodo- wał on, że jej zwartość organizacyjna w skali całego miasta uległa zerwaniu, a jej mobilizujące się z wielkim trudem sztaby i oddziały organizowały się w każdym z tych ośrodków odrębnie. Pomimo dążenia dowódców AL do zmiany tego stanu rzeczy, utrzymywał się on do końca powstania. Działalność Armii Ludowej i związanych z nią organizacji (KRN, PPR, RPPS, ZWM) została więc omówiona w następujących rozdziałach: Wola, Sta- re Miasto, Żoliborz (wraz z Puszczą Kampinoską), Mokotów, Ochota, Praga (w jednym rozdziale) oraz Śródmieście. To ostatnie z Powiślem i Czerniako- wem Górnym. Nietrudno zauważyć, że przy takiej strukturze książki, chrono- logia mogła być zachowana tylko wewnątrz poszczególnych rozdziałów i nie udało się uniknąć pewnych powtórzeń i nawiązań. Jest ich jednak niewiele. Niezbędne okazało się też podanie we wstępnym rozdziale podstawowych informacji o powstaniu Armii Ludowej, jej dowództwie, strukturze organiza- cyjnej i politycznym uwarunkowaniu. Omówiono tam też podstawową pro- blematykę dotyczącą Obwodu Warszawskiego AL (jego okręgu stołecznego oraz obu okręgów podmiejskich), zwłaszcza w lipcu 1944 r., bezpośrednio przed wybuchem powstania sierpniowego w Warszawie. Każdy z rozdziałów kończy się wykazem składu zgrupowań Armii Ludowej walczących w danej dzielnicy, z podaniem obsady personalnej ich dowództw, oddziałów i służb. Działalność Armii Ludowej w poszczególnych ośrodkach powstania jest ze zrozumiałych względów omawiana w powiązaniu z działalnością AK, Delegatury Rządu, a także PAL, KB oraz innych organizacji biorących udział w powstaniu. Aby uniknąć konieczności nadmiernego wchodzenia w proble- matykę ogólną powstania warszawskiego, każdy z rozdziałów rozpoczyna się bardzo zwięzłą charakterystyką danej dzielnicy, dotyczącą jej topografii, or- ganizacji oraz miejsca w układzie całości sił powstania. Takiej charakterystyki 0 Antoni PRZYGoŃSKi pozbawiona jest tylko Wola, która nie zdążyła zorganizować się w powstaniu, a większość jej terytorium znajdowała się przez cały czas we władaniu Niem- ców. Poza rejonem ulicy Okopowej, gdzie walczyło zgrupowanie Kedywu Komendy Głównej AK, jej obrona zakończyła się faktycznie już 6 sierpnia. Książka w drugiej swej części zawiera Słownik żołnierzy AL uczestni- ków powstania warszawskiego 1944 roku. Jest w nim 1701 not personalnych tych żołnierzy, traktujących prawie wyłącznie o ich działalności w powstaniu. Słownik ten powstał w trakcie prac nad książką i jest z nią integralnie związa- ny, chociaż stanowi też samodzielną wyodrębnioną pozycję, z własnym wstę- pem edytorskim. Armia Ludowa w Powstaniu Warszawskim 944 11 Armia Ludowa w Warszawie przed wybuchem powstania Antoni PRZYGoŃSKi Armia Ludowa w Powstaniu Warszawskim 944 Armia Ludowa (AL) W obliczu zbliżania się do granic Polski frontu wschodniego, pod koniec 1943 r. nastąpiła konsolidacja sił rewolucyjnych. W wyniku porozumienia się komunistów (PPR), części lewicowych socjalistów (RPPS) i radykalnych ludo- wców (opozycja SL) powstała Krajowa Rada Narodowa (KRN). Uznała się ona za drugi, obok Delegatury