ANDRÉ BRETON VE SÜRREALİST RESİM İLİŞKİSİ AYŞE GÜNGÖR IŞIK ÜNİVERSİTESİ 2011 ANDRÉ BRETON VE SÜRREAL İST RES İM İLİŞ KİSİ AY ŞE GÜNGÖR İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Antropoloji Bölümü, 2009 Bu Tez, I şık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’ne Yüksek Lisans (MA) derecesi için sunulmu ştur. IŞIK ÜN İVERSITES İ 2011 ANDRÉ BRETON VE SÜRREAL İST RES İM İLİŞ KİSİ Özet Bu tezin temel amacı, sürrealizmin kurucusu olan André Breton ve sürrealist resim arasındaki ili şkiyi ortaya koymaktır. Bu tezde öncelikle sürrealizmin tarihsel arkaplanı sunulmu ştur. Sonraki bölüm André Breton’un hayatı hakkında kronolojik bilgilerle okuyanlara bilgi vermektedir. Son olarak, André Breton’un yazmı ş oldu ğu makaleler, kitaplara odaklanarak, Breton’un bir sanatsever, bir entelektüel ve bir sanat teorisyeni olarak sunulması amaçlanmı ştır. Anahtar Kelimeler: Sürrealizm, Resim, Sürrealist Sanat, André Breton, Sürrealizm ve Resim, 20. yüzyıl Sanatı i THE RELATIONSHIP BETWEEN ANDRÉ BRETON AND SURREALIST PAINTING Abstract The main aim of this thesis is to clarify the relationship between André Breton, the founder of surrealism and the surrealist painting. First of all, in this thesis, surrealism’s historical background have been presented. The next part have designed to acquaint the readers about André Breton’s life with chronological information. In conclusion, by focusing Breton’s articles and books about surrealist art, to represent André Breton as an art-lover, intellectual and art theorist have been aimed. Keywords: Surrealism, Painting, Surrealist Art, André Breton, Surrealism and Painting, 20th Century Art ii Te şekkür Işık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Kuramı ve Ele ştiri Programıyla, ülkemizde bir ilki gerçekle ştiren ve bu alanda kuramsal bilginin aktarılmasının yolunu açan Sayın Prof. Dr. Halil Akdeniz’e, Batı Sanatı hakkında vermi ş oldu ğu önemli bilgiler için Sayın Prof. Dr. Nilüfer Öndin’e, tezin yazım sürecinde önerileriyle tezin geli şimine büyük katkıda bulunan Doç. Rıfat Şahiner’e, de ğerli bilgileriyle ufkumuzu açan, tez yazım a şamasında destek ve katkılarını esirgemeyen tez danı şmanım Sayın Prof. Dr. Nedret Öztokat’a ve son olarak aileme te şekkürü borç bilirim. iii Önsöz Sanatın tarihine genel bir bakı ş atacak olursak, yirminci yüzyıl ba şlarında sanatta köklü bir de ğişimin ba ş göstermi ş oldu ğunu görebiliriz. Bu dönemle birlikte sanatta Rönesans’tan beri süregelen tüm gelenekçi anlayı ş yıkılmı ştır. Bu durumun önemli sebeplerinden biri özellikle bilim alanında, hiç de azımsanmayacak sayıda olan yeni bulu şlardır. Aynı zamanda, Avrupa’da arka arkaya çıkan iki sava şın sebep oldu ğu gergin atmosfer de, bu yıkım için gerekli zemini olu şturmu ştur. Yirminci yüzyılda, sanat alanında büyük yıkımı en iyi örnekleyen akımlardan biri Dada hareketi olmu ştur. Dada hareketi, Berlin, Zürih, Paris, Prag, New York kafelerinde ve di ğer de ğişik toplantı salonlarında düzenlenen etkinliklerden do ğmu ştur. Bu performanslar çe şitli sapkınlık gösterilerini de içeren gösterilerdir ve toplum içindeki tabuları yıkmayı kendine amaç edinmi ştir. Dada akımının temelinde bu yıkım iste ği ve anar şi bulunur. 1916 yılında do ğan ve 1920’lerin ba şında sona eren bir akım olan Dada geleneksel burjuva görü şlerini tersine çevirmeyi kendine amaç edinmi ş, uluslar arası bir kar şı-sanat hareketidir. İlk kez Dada tarafından tohumları atılmı ş olan Sürrealizm ise, 1924 yılında André Breton’un Birinci Sürrealist Manifesto ’yu kaleme almasıyla birlikte bir akım halini almı ştır. Breton, bu manifestoda sürrealizm akımını ‘ katıksız ruhsal otomatizm ’ olarak tanımlamı ştır. Dada’nın yıkıcı temelleri üzerine kurulmu ş olan sürrealizm akımı, Dada’ya kıyasla daha az provokasyona yer verip, daha çok sistematik üretimin yolunu açmı ştır. Dada gibi Sürrealizm de, sanatı ya şam prati ğinin içine dahil etme amacındadır. Aslında hayal edilen şey devrimle e şde ğerdir. Hem Dada hem de sürrealizm, ulusal duyarlıktan tiksinmi şlerdir. Bir tür evrensellik dü şüncesiyle hareket etmi şlerdir. Sonraları sürrealizm sahiden de, uluslar arası düzeyde geni ş bir iv yayılım göstermi ştir. Bilinçaltının denetimsiz işleyi şinden ilham alan üretimlerin pe şinden ko şmu ş olan sürrealizm, psikanaliz ve Freud’un dü şüncelerinden önemli ölçüde etkilenmi ştir. Sürrealistler için dü şlerin yadsınamaz bir önemi vardır. Ço ğunlukla sanat, edebiyat, sinema, felsefe ve politik alanda ürünler veren akım, zihni özgürle ştirme yöntemlerini kendine amaç edinerek bu üretimlerini gerçekle ştirmi ştir. Gerçekli ğe ait herhangi bir kuramı kendine çıkı ş noktası olarak almamı ş, şiirselli ği temel edinmi ştir. Şiirsel etkinli ğin büyülü yolunu tercih etmi ştir. Ünlü yazar Octavio Paz’a göre, sürrealizm (bir öbek ya da tarikat olu şmasına kar şılık) ne bir okul, (en önemli boyutlarından birinin esinlenmenin kurtarıcı gücünün şiirsel nitelik ta şımasına kar şın) ne de bir şiir sanatı oldu ğundan, bir din ya da siyasi parti olmadı ğından yapıtlarının önemiyle sınırlı de ğildir. Paz’a göre sürrealizm tamamen tinsel bir tutumdur. Hatta belki de en eski ve en dayanıklı, en güçlü ve en gizli tinsel tutumdur (Paz 1954: 80). Sürrealizmin yaygın kuramı, Breton’un makalelerinde ve bildirilerinde şekillenmi ştir. 1924 yılında yazmı ş oldu ğu manifestoyla akımı resmen kurmu ş olan Breton, bu önemli manifestoyla, akımın temel ilkelerini ve yönelimlerini belirlemi ştir. Sürrealizmin ilerleyen yıllarında politik bir kimlik kazanması ve bu tür bir yola sapmasında yine Breton’un büyük payı vardır. Sürrealizmin politik temellerinin atılmasıyla devrim dü şüncesi, sürrealizmin felsefesiyle daha çok bir arada dü şünülebilir hale gelmi ştir. Breton, Sürrealizmin temellerinin çok daha eskilere dayandı ğını savunmu ştur. Bunu örneklendirmek için de, yazınsal alanda özellikle Rimbaud, Baudelaire, Lautréamont gibi şairlerin yapıtlarını örnek göstermi ştir. Sanat alanında ise, kübistler, ekspresyonistler, Wassily Kandinsky, Hieronymus Bosch, Pieter Brueghel gibi ressamlar ve özellikle primitif ya da naif sanat, Breton için çıkı ş noktaları olmu ştur. Günümüzde sürrealizm akımı, ço ğunlukla Magritte, Dali gibi ismi çok duyulmu ş olan ressamlarla ili şkilendirilmektedir. Aslında sürrealizm ilk olarak edebi bir akım olarak ortaya çıkmı ştır. Akım içinde, şairlerin dile uyguladı ğı ruhsal otomatizmi 1920li yıllardan ba şlayarak uygulamayı amaç edinmi ş ressamlar mevcuttur fakat ba şlarda ressamların sayısı, yazarlara kıyasla daha azdır. Zaman v içinde bu ressamların sayısı artmı ş hem de grup içindeki konumları daha önemli bir yere gelmi ştir. 1925 yılında, Paris’te Galerie Pierre’de düzenlenmi ş olan ilk sürrealist sergi, La Peinture surréaliste akımın görsel sanatlarla olan ba ğlantısını kanıtlaması açısından önemli bir i şleve sahip olmu ştur. Breton, sürrealist resmin en ba şından beri savunuculu ğunu yapmı ş, tıpkı kelimeler aracılı ğıyla yaratılan şiirsellik gibi, imgelerin tuvale yansımasından da ya da ba şka türde bir sanat eserinin yaratımında da şiirselli ğin a ğır basabilece ğini göstermi ştir. Yazmı ş oldu ğu Birinci Sürrealist Manifesto ’da, sürreel imgelerin kuvvetine sonuna kadar inandı ğından söz etmi ştir. 1926 yılında yazmı ş oldu ğu, Le Surréalisme et la peinture / Surrealism and Painting kitabı ise, hem sürrealist sanat hakkındaki görü şlerini ortaya serer niteliktedir, hem de sanat tarihi açısından önemli metinleri içinde barındıran bir kitaptır. Bu tezin son bölümünde incelenen, André Breton ve Sürrealist Resim İli şkisi konusu için de önemli bir kaynak olu şturmu ş olan bu kitap, sürrealist sanata en ba şından beri inanan ve onu yüceltmeye çalı şan Breton’un, bu konuyla ilgili yazmı ş oldu ğu birçok makale ve inceleme yazısını içinde barındırmaktadır. Sanatla ilgili yazmı ş oldu ğu yazıların yanı sıra önemli bir koleksiyoner olan Breton, gerçek bir sanatseverdir. Hayatı boyunca birçok ressamla yakın ili şkiler kurmu ş olan Breton, sürrealist resmin geli şmesi adına, oldukça önemli adımlar atmı ştır. Aynı zamanda, geni ş-tümel bir perspektif gözden geçirildi ğinde, tuval resmi kadar nesnelerin de önem kazandı ğını görebiliriz. Tezimizin amacı salt resim alanında bir inceleme yapmak de ğildir; Sürrealist nesneler, görsel kurgulamalar da bu tez içinde ele alınmı ştır. Kaldı ki, Breton gibi, bir akımı şekillendirmi ş, bir kuramcının sürrealist resmi sadece tuval resmiyle sınırlı tutmu ş oldu ğunu dü şünmek hatalı olurdu. Görsel estetik ba ğlamında filmler, nesneler, yazınsal/ şiirsel üretimlerin görsel ve estetik boyutları, Breton’un kuramsal anlayı şını anlamamızda bize önemli ölçüde yardımcı olur. Bu tezde, Breton’un sanatsal kullanımlı nesnelerle ba ğlantısı da kaçınılmaz biçimde ele alınmı ştır. Breton’un kuramsal görü şlerinin bütünlüklü bir görüntüsünü sunmak amaç edinilmi ştir. 20. yüzyıla baktı ğımızda, sanat, estetik, ele ştiri alanlarının vi hepsini aynı anda kucaklayan ve her bir alana aynı derinlikte bir ö ğreti boyutundan bakabilen bir ba şka kuramcı, aydın, ele ştirmen de çıkmamı ştır. Tüm bu faktörleri göz önüne aldı ğımızda André Breton’un sanatla ilgili yazılarının ortak paydalarını bulmak, bu yazıları besleyen ideolojik, siyasal, tarihsel, toplumsal, sanatsal zemini betimlemek, bu çalı şmanın ana amacını olu şturmu ştur. Ülkemizde edebiyatçı yönüyle tanınan Breton’un ça ğda ş sanat alanında önemli fikirler üretmi ş, yollar açmı ş bir aydın olarak portresini çizmeye çalı şarak, görsel sanatlarda ele ştirel ve kuramsal anlayı şa da alçakgönüllü bir katkıda bulunmayı amaçladık. Bu tezde, ilk bölümde Sürrealizm akımının kurulu şu ve geli şim sürecinin incelenmi ştir.