Zespół w Chojnicach, 89-600 Chojnice ul. 31 Stycznia 56 Tel. (0-531) 792-08 STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO MIASTA I GMINY BRUSY. Opis studium Chojnice 1995-1997 2 A. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE I. ZASOBY I FUNKCJONOWANIE ŚRODOWISKA PRZYRODNI- CZEGO 1. ZASOBY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 1.1. Ukształtowanie powierzchni terenu Pod względem geomorfologicznym obszar gm. Brusy położony jest na obszarze Niżu Polskiego i wchodzi w skład mezoregionów: Równina Charzykowska i Bory Tucholskie, wyróżnionych przez J. Kondrackiego. Ukształtowanie i przebieg głównych występujących tu form geomorfologicznych, będących następstwem faz postoju względnie nasunięć lądolodu oraz istnienie licznych pradolin powoduje, iż mają tu miejsce przede wszystkim częste procesy sedymentacyjne i denudacyjne. Elementami, które łączą te dwa podstawowe zespoły form polodowcowych, czyli zespoły moren czołowych i pradoliny (charakterystyczna jest kępa morenowa wynurzająca się spod pokrywy piasków w okolicy Brus), są szlaki sandrowe wytworzone równocześnie z morenami na przedpolu lądolodu, a prowadzące do pradolin. Stopień przekształcenia mikro- i makrorzeźby, dzięki istnieniu dużych połaci lasów, jest stosunkowo niewielki. Morfologia gminy jest zatem urozmaicona i zróżnicowana, a szczególnymi akcentami tej rzeźby są doliny rzeczne, rynny polodowcowe, wały wydmowe, zagłębienia bezodpływowe, a także stoki i załomy, terasy i klify występujące na zboczach kształtujących w/w składniki rzeźby. Szczególnie uwidocznionymi makroformami rzeźby są ciągi dolin rzeźby, a w szczególności rzek Brdy, Zbrzycy, Kłonecznicy, Kulawy. Układ dolin rzecznych jest więc w dużym stopniu uzależniony od przebiegu rynien glacjalnych. Podstawowymi formami rzeźby terenu są rynny polodowcowe. Oprócz wpływu na walory estetyczne krajobrazu, łączą one w sobie element środowiska wodnego, tworząc ciekawą symbiozę rzeźby z komponentami krajobrazu o szczególnych walorach rekreacyjnych. Ciekawymi przykładami długich, wydłużonych form 3 4 polodowcowych są południkowe rynny Kłonecznicy i Kulawy. W kierunku równoleżnikowym biegną rynny jezior: Laska, Śluza, Głuche Małe i Duże, Płęsno, Milachowo, czy rzeki Zbrzycy. Kształt, wielkość, nachylenie stoków oraz ukształtowanie dna rynien są zróżnicowane. Występują liczne przegłębienia, progi i kociołki. Szerokość rynien jest również zróżnicowana od 300 m do ponad 1 km. Średnie szerokości rynien kształtują się w granicach 500-700 m. Ich zbocza wynoszą na ogół 10-15 m licząc od powierzchni lustra wody wypełniających je jezior. W rynnach zajętych przez jeziora występują wyraźne terasy. Mniejszymi negatywnymi formami rzeźby sandru są liczne wytopiska po martwym lodzie. Niektóre mają postać lejków, kociołków i charakteryzują się okrągłym kształtem i dużymi głębokościami, a ich zbocza mają nachylenia dochodzące do 30°. Ich średnica wynosi 30-50 m. Na dnie tych obniżeń zalegają torfy i deluwia, często wypełnione wodą. Większymi formami o mniej regularnych kształtach są kociołki, których średnica dochodzi do 500 m. 1.2 Budowa geologiczna Obszar gminy Brusy położony jest w granicach tzw. synklinorium pomorskiego stanowiącego część synklinorium brzeżnego. Jednostka ta sfałdowana jest podłużnie. W jej obrębie występują asymetryczne antykliny, przechylone ku osi formacji w warstwach mezozoiczno-permskich. Na całym obszarze gminy rozpoznane zostały utwory mezozoiczne zalegające nad osadami paleozoiku. Reprezentują je osady triasu, jury i kredy. Trias budują w części dolnej iłowce, piaskowce wapniste, wapienie i zlepieńce, otoczaki wapienne oraz anhydryty. Miąższość całej serii należącej do triasu wynosi do 687 m. Jura występuje w postaci piaskowców i iłowców oraz mułowców, iłowców wapnistych, wapieni marglistych i wapieni - w części górnej i iłowców oraz piaskowców - w części dolnej. Miąższość jury waha się do ok. 290 m. Kreda górna posiada miąższość 660 m i tworzą ją m.in. margle, margle mułowcowe, iłowce, mułowce, piaskowce i iłomargle. Kenozoiczne utwory trzeciorzędu występują na obszarze gminy Brusy bezpośrednio pod osadami czwartorzędu, przy czym ich strop zalega na głębokościach 25 - 100 m n.p.m. Miocen wykształcony jest głównie w postaci iłów, mułków, pyłów, piasków drobnych, średnich i pylastych. Partie stropowe trzeciorzędu, szczególnie w miejscach jego wyniesienia, na kontakcie z utworami czwartorzędu wykazują zaburzenie tektoniczne w formie porwaków, przemieszczeń i sfałdowań. Nad utworami trzeciorzędu występują powszechnie utwory czwartorzędu. Ogólnie są one wynikiem akumulacji glacjalnej, przy czym charakteryzuje je duża zmienność frakcji zarówno w płaszczyźnie pionowej jak również poziomej. Spośród osadów pozostawionych przez zlodowacenia w okresie plejstocenu, zachowały się akumulaty głównie dwóch ostatnich zlodowaceń: środkowopolskiego i bałtyckiego. 5 Rozległe płaszczyzny sandrowe dominujące w krajobrazie gminy Brusy pokrywają osady czwartorzędowe zlodowacenia bałtyckiego. Miąższość ich maleje w kierunku południowym od ok. 100 m. Piaski pokrywające równiny sandrowe reprezentowane są głównie przez frakcje drobne, średnie i grube, rzadziej żwiry i otoczaki. Na obszarze występowania drobniejszych frakcji powstały piaski eoliczne budujące wydmy. Wyspy i półwyspy morenowe zbudowane są głównie z glin zwałowych z domieszkami piasków i żwirów z głazami. Najmłodsze utwory czwartorzędu - holoceńskie, zalegają głównie w rynnach jeziornych, dolinach rzek i wytopiskach. Są one wykształcone w postaci piasków i żwirów rzecznych, mułków. Rozległe obniżenia powstałe po ustąpieniu lądolodu wypełniają głównie utwory biogenne: torfy, gytie i kredy jeziorne. 1.3. Obszary o korzystnych warunkach fizjograficznych Grunty wokół wsi: Huta, Rudziny, Czarniż, Lubnia, Leśno, Czapiewice, Przymuszewo, Skoszewo. Są to prawie płaskie równiny sandrowe o spadkach 0-2% zbudowane z piasków fluwioglacjalnych z I-szym poziomem wody gruntowej występującym głębiej niż 2,0 m od powierzchni terenu o korzystnym zaopatrzeniu w wodę. Obszary o najbardziej korzystnych warunkach termicznych i wilgotnościowych powietrza. Tereny okolicy wsi Małe Chełmy. Jest to powierzchnia sandrów o intensywniejszym urzeźbieniu ze znaczną ilością zagłębień wytopiskowych i o spadkach w przewadze 5-10%. Warunki gruntowo- wodne i zaopatrzenie w wodę jak w typie a. Warunki nasłoneczniania i nawietrzania jak również warunki termiczne i wilgotnościowe zróżnicowane. Z uwagi na szczególnie atrakcyjne walory krajobrazowe obszary te kwalifikują się do zabudowy o charakterze rekreacyjnym. Tereny wsi: Czarniż, Wielkie Chełmy, Małe Chełmy, Czyczkowy, Czapiewice, Zalesie, Małe Gliśno, Główczewice. Jest to falista lokalnie płaska wysoczyzna polodowcowa o spadkach do 10% zbudowana z piasków i glin zwałowych. Zwierciadło wody gruntowej występuje głębiej niż 2,0 m od powierzchni terenu. Z możliwością okresowej stagnacji niewielkiej ilości wody. Korzystne warunki zaopatrzenia w wodę. Warunki klimatyczne zróżnicowane. 1.4. Klimat Gmina Brusy znajduje się na obszarze określonym jako najchłodniejszy rejon województwa bydgoskiego. Panujące tu warunki klimatyczne pozwalają na określenie panującego tu bioklimatu jako „dosyć silnie pobudzającego”. Takie cechy klimatu odczuwalnego preferują obszar gminy do aktywnych form turystyki, co jest zgodne z walorami jego środowiska i krajobrazu. Dość charakterystyczna jest długa jesień, dłuższa od wiosny o ok. 10 dni, co można tłumaczyć utratą ciepła na topienie pokrywy lodowej z jezior oraz dłużej zalegającą pokrywą śnieżną. Okres wegetacyjny jest krótki i trwa ok. 205 - 210 dni. 6 Najbardziej pochmurnym miesiącem jest listopad (21 dni z zachmurzeniem całkowitym lub zbliżonym do całkowitego). Najmniejsze zachmurzenie występuje w miesiącach wrześniu i marcu. Dni z mgłą jest dużo, przy czym koncentrują się one głównie w sąsiedztwie akwenów, podmokłych łąk, bagien itp. Lokalne warunki klimatyczne w poszczególnych fragmentach gminy są zróżnicowane zarówno pod względem nawietrzania jak również termiki i wilgotności. Różnice te są szczególnie wyraźne przy wyżowych typach pogody. Większe zróżnicowanie termiczne obserwuje się na obszarach o bardziej urozmaiconej rzeźbie i różnych w związku z tym warunkach solarnych. Temperatura Roczne temperatury wynoszą 6,5 - 7,0°C. Średnie temperatury lipca są najniższe w województwie. Lato jest dość chłodne i krótkie, trwa bowiem średnio 60 -80 dni, natomiast zima jest stosunkowo długa i trwa 90 dni. Dni z temperaturą minimalna niższą od 0°C (tzw. dni chłodnych) jest tu średnio 123, dni mroźnych (temp. maksymalna poniżej 0°C) jest 44, dni b. mroźnych (temp. maksymalna niższa lub równa - 10°C) jest ok. 2 dni w roku. Dni gorących (temp. maksymalna równa lub większa od 25°C) jest tu średnio 22 w roku. Opady Opady roczne wzrastają w kierunku północno-zachodnim od ok. 525 mm w rejonie Tucholi, poprzez ok. 600-650 mm. Maksimum opadów występuje w miesiącach letnich (VII - VIII), i zimowych (XII - I) minimum natomiast występuje wiosną (III - IV) i jesienią. W okresie wegetacyjnym (IV - IX) średni opad wynosi ok. 320 - 380 mm. Wiatry Zdecydowaną przewagę mają wiatry z zachodniego wycinka horyzontu, a więc pd.-zach., zachodnie i pn. - zach. tab. 1.4.1. Rozkład wiatrów w północno-zachodniej części woj. bydgoskiego w roku 1994. (Badania przeprowadzone w Stacji Hydrometeorologicznej w Chojnicach) Mies. północne pn.-wsch. wschodnie pd.-wsch. południowe pd.-zach. zachodnie pn.-zach. C Śr. v n v n v n v n v n v n v n v n v n 1. 1,0 2,0 3,5 2,9 5,5 2,9 5,0 3,6 13,5 3,7 30,5 5,8 28,0 6,1 5,0 3,2 1 4,9 2. 2,0 2,3 10,0 3,1 24,5 3,5 15,5 2,8 5,5 3,5 6,0 4,7 10,5 3,7 4,0 2,5 6 3,1 3. 2,0 3,8 1,5 3,3 2,5 2,6 4,0 4,8 15,5 4,2 24,5 5,6 31,5 6,0 7,5 3,7 4 4,9 4. 7,0 4,5 10,0 3,3 10,5 4,0 10,0 3,5 12,0 4,0 9,0 4,9 7,5 5,1 17,0 3,8 7 3,7 5. 15,5 4,0 14,0 3,9 11,0 3,0 17,0 3,7 6,0 2,2 6,0 4,3 13,0 4,0 8,5 3,9 2 3,6 6. 4,5 2,6 1,5 2,3 1,0 3,0 4,5 3,9 7,0 3,7 14,5 4,3 31,0 5,3 26,0 3,8 . 4,3 7. 16,0 2,6 23,5 3,3 20,5 2,7 13,5 2,7 8,5 2,4 1,0 2,0 1,0 5,0 7,0 3,2 2 2,8 8. 7,0 3,4 12,0 2,9 13,0 3,3 13,0 4,0 8,0 2,6 11,5 5,2 15,0 3,6 7,5 2,5 6 3,3 9.