0 Rit Byggðasafns Skagfirðinga 2 ÞRIF OG ÞVOTTAR í torfbæjum Sigríður Sigurðardóttir Akureyri 2017 1 Formáli Undanfarna áratugi hef ég skoðað ýmsar afar áhugaverðar heimildir um þrifnaðarhætti í gömlu torfbæjunum. Ástæða þess er sú að á árunum 1984-1987 vann ég á Þjóðhátta- deild Þjóðminjasafns Íslands. Hluti af starfinu var að heimsækja heimildarmenn deild- arinnar, skrá svör þeirra og semja spurningar, m.a. um hreinlæti. Margt af því sem ég lærði þá kom á óvart og sannfærði mig um að þrátt fyrir að hafa oft heyrt um, að mér fannst, einkennilegt háttalag fólks fyrr á tímum hjá afa mínum og ömmu vissi ég fátt. Afi, Björn Sigurðsson og amma, Sigríður Gunnarsdóttir, bjuggu á Stóru-Ökrum í Blönduhlíð. Þau voru jafnaldrar, bæði fædd árið 1894, og ólust upp og bjuggu í torfbæjum þriðjung ævinnar en þau féllu frá árið 1984. Ég var svo lánsöm að alast upp undir handarjaðri þeirra þar sem þau og foreldrar mínir bjuggu undir sama þaki. Frá Þjóðminjasafni lá leið mín norður í land þar sem ég veitti Byggðasafni Skag- firðinga forstöðu. Eitt viðfangsefnið var að hafa eftirlit með og annast gamla torf- bæinn í Glaumbæ. Lá því vel við að halda áfram að skoða hreinlæti og þrifnað í torf- bæjum. Ástand bæjarins er mismunandi eftir árstíðum, sem hlýtur að hafa haft áhrif á umgengi fólks sem þar bjó og á líðan þess og lífsafkomu. Eftir því sem ég kafaði dýpra í heimildir, um hátterni fólks sem bjó í torfbæjunum, og því meira sem kom í ljós því áhugaverðara varð viðfangsefnið. Þótt sennilega verði endalaust hægt að bæta einhverju við er kominn tími til að taka efnið saman og gera því skil svo aðrir megi hafa gagn af því og halda áfram rannsóknunum. 2 Skrifin byggjast á rannsóknum á þrifnaðarháttum fólks í skagfirskum byggðum fyrr á tíð og miðast við starfssvæði Byggðasafns Skagfirðinga. Margt má þó yfirfæra til annarra landshluta þar sem háttalag fólks hvað þrifnað snertir var svipað og líkt víða um land. BSk./Kort, Bryndís Zoëga. 3 Formáli ...................................................................................................................................................... 1 Inngangur .................................................................................................................................................. 5 Annað aldarfar ......................................................................................................................................... 8 Á tímum torfbæja ................................................................................................................................... 10 Á bæjarhlaði .......................................................................................................................................... 14 I Göngum í bæinn ................................................................................................................................... 15 Skálinn .................................................................................................................................................. 16 Eldhúsið ................................................................................................................................................ 17 Stofan .................................................................................................................................................... 19 Baðstofan .......................................................................................................................................... 19 Sparistofan ........................................................................................................................................ 21 Stofur í sérhlutverkum ................................................................................................................... 21 Samkomuhús ................................................................................................................................. 22 Göng ..................................................................................................................................................... 23 Geymslur ............................................................................................................................................... 24 Búr ..................................................................................................................................................... 24 Skemmur og hjallar ........................................................................................................................... 25 Kjallarar ............................................................................................................................................ 25 Kamrar .................................................................................................................................................. 26 Leyningurinn ..................................................................................................................................... 29 Vatnsvirki ............................................................................................................................................. 29 Brunnar og brunnhús ......................................................................................................................... 30 Innibrynningar ............................................................................................................................... 31 Vatnslagnir .................................................................................................................................... 32 II Efni, áhöld og ílát ............................................................................................................................... 33 Vatnið ................................................................................................................................................... 33 Vatnsílát og -áhöld ............................................................................................................................ 34 Keyta ..................................................................................................................................................... 35 Sápa ....................................................................................................................................................... 35 Sandur ................................................................................................................................................... 37 Aska ...................................................................................................................................................... 38 Snjór ...................................................................................................................................................... 38 Önnur efni ......................................................................................................................................... 38 Þvottatæki og -tól .................................................................................................................................. 39 Þvögur, buskur, leppar og klútar ....................................................................................................... 39 Kústar, vendir og burstar ................................................................................................................... 40 Klöpp og þvörur ................................................................................................................................ 40 Kefli, bolti, klemma og kvísl ............................................................................................................. 41 Þvotta- og fataílát .................................................................................................................................. 42 Þvottaföt ............................................................................................................................................ 43 Kistur, tínur og öskjur ....................................................................................................................... 44 Matvæli og matarílátaþrif ..................................................................................................................... 45 Sláturverk .......................................................................................................................................... 45 Matarílát ............................................................................................................................................ 46 Askar.............................................................................................................................................. 49 Mataráhöld ..................................................................................................................................... 50 Önnur ílát .............................................................................................................................................. 51 Koppar ............................................................................................................................................... 51 Spýtubakkar....................................................................................................................................... 54 III Bæjarbúnaður og -þrif ..................................................................................................................... 55 4 Dyr og hurðir .......................................................................................................................................