Tadeusz Kondracki Kondracki Tadeusz TadeuszTadeusz KondrackiKondracki Stefan Adam Zamoyski był potomkiem jednego z najznamienitszych polskich rodów, który dał krajowi m.in. kanclerza i hetmana wielkiego koronnego z czasów panowania Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy – Jana Zamoyskiego (1542–1605). Spadkobierca tak wspaniałych tradycji dopisał do historii rodu, i najnowszych dziejów Polski, niejedną znaczącą kartę. Ziemianin, sam piszący o sobie „rolnik”, w chwili wojennej potrzeby, w latach 1939–1945, służył Ojczyźnie w mundurze na wyjątkowych, wymagających specjalnych kwalifikacji, posterunkach, m.in. jako adiutant premiera rządu RP na uchodźstwie i naczelnego wodza gen. Władysława Zamoyski (1904–1976) Stefan Adam Sikorskiego. Będąc formalnie tylko rotmistrzem (odpowiednikiem kapitana), był – ze względu na stanowisko i zaufanie, jakim cieszył się u gen. Sikorskiego – dopuszczany do najbar- dziej poufnych spraw. Wśród jego rozmówców znajdowali się ludzie z alianckiego politycznego i wojskowego świecznika – Polacy, Brytyjczycy, Amerykanie. Analiza pracy Zamoyskiego w Londynie, a później na placówce w Waszyngtonie, to świadec- two jego starań, by – w warunkach pogarszającej się koniunktury międzynarodowej – stać, do końca, na straży sprawy niepodległości Polski. StefanStefan AdamAdam ZAMOYSKIZAMOYSKI (1904–1976)(1904–1976) ■ ■ ZIEMIANIN ŻOŁNIERZ DZIAŁACZ EMIGRACYJNY 9 788365 880444 > http://rcin.org.pl Stefan Adam ZAMOYSKI (1904–1976) ZIEMIANIN ▪ ŻOŁNIERZ ▪ DZIAŁACZ EMIGRACYJNY http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl Tadeusz Kondracki Stefan Adam ZAMOYSKI (1904–1976) ZIEMIANIN ▪ ŻOŁNIERZ ▪ DZIAŁACZ EMIGRACYJNY Instytut Historii PAN http://rcin.org.pl Warszawa 2018 Recenzja wydawnicza prof. dr hab. Tadeusz Dubicki prof. dr hab. Tadeusz Wolsza Redakcja, korekta i indeks Barbara Janicka Summary Nicholas Siekierski Opracowanie grafi czne i projekt okładki Dariusz Górski Nina Pisarska Na okładce Stefan Adam Zamoyski, mal. Wojciech Kossak, 1929 r., ze zbiorów rodzinnych © Copyright by Tadeusz Kondracki © Copyright by Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffl a Polskiej Akademii Nauk ISBN 978-83-65880-44-4 Publikacja dotowana ze środków publicznych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz przez Stefan Zamoyski Educational Fund Wydanie I, Warszawa 2018 Instytut Historii PAN Rynek Starego Miasta 29/31 00–272 Warszawa 22 831 02 61–62, w. 44 [email protected] www.ihpan.edu.pl http://ksiegarnia-ihpan.edu.pl http://rcin.org.pl Druk i oprawa Fabryka Druku SPIS TREŚCI W STĘ p . 7 R OZDZIAŁ PIERWSZY: ZIEMIANIN (1904–1939) . 13 Rodzina . 13 W świat po wiedzę . 16 Studia na Uniwersytecie Jagiellońskim . 24 Początki służby wojskowej . 30 Gospodarz na Wysocku i Jedlcu . 36 R OZDZIAŁ DRUGI: ŻOŁNIERZ (1939–1945) . 55 Wojna . 55 W kampanii norweskiej i francuskiej . 62 U boku gen. Sikorskiego . 76 Na placówce w Waszyngtonie . 98 R OZDZIAŁ TRZECi: DZIAŁACZ EMIGRACYJNY (1945–1976) . 126 Dyrektor Stadnin Polskich w Niemczech . 126 Uratowanie od zagłady koni z węgierskiej stadniny Bábolna . 138 Stefan Zamoyski w życiu Emigracji . 148 W służbie kultury polskiej na obczyźnie . 161 Z myślą o Kraju – sprawa Miecza Zygmuntowskiego . 183 Konie – największa pasja życia . 199 Z AMIAST ZAKOŃ CZENIA: FUNDACJA KULTURALNA IM. STEFANA ZAMOYSKIEGO . 214 BIBLIOGRAFIA . 222 SUMMARY . 232 INDEKS OSÓB . 234 SPIS ILUSTRACJI . 243 http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl WSTĘP 5 września 1905 r. w księdze metrykalnej rzymskokatolickiego kościoła w Starosielu, nieopodal Orszy, w guberni mohylowskiej, na najdalszych ziemiach kresowych z czasów Pierwszej Rzeczypospolitej, dokonano wpisu treści następującej: Dnia dwudziestego czwartego czerwca tysiąc dziewięćset czwartego roku ochrzczone zostało w starosielskim rzymskokatolickim parafi alnym kościele, przez księdza Ignacego Urbanowicza, proboszcza tegoż kościoła, przy doko- naniu wszelkich obrzędów Sakramentu, imionami STEFAN – ADAM dziecię – syn austriackich poddanych Władysława – Zdzisława – Mariana – Antoniego – Adama – Tomasza – Józefa i Marii z Mężyńskich, prawnych małżonków hrabiów Zamoyskich, urodzony dnia czwartego lutego bieżącego [tj. 1904] roku, we wsi Racewie starosielskiej parafi i. Rodzicami chrzestnymi byli: hrabia Leon – Andrzej Żółtowski z hr[abiną] Zofi ą z hrabiów Potockich Zamoyską1. Takie były początki niezwykłej biografi i niezwykłego człowieka. Był potomkiem jednego z najznamienitszych polskich rodów, który dał krajowi m.in. kanclerza i hetmana wielkiego koronnego z czasów panowania Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy – Jana Zamoyskiego (1542–1605). Spadkobierca tak wspaniałych tradycji dopisał do historii rodu, i najnow- szych dziejów Polski, niejedną znaczącą kartę2. Ziemianin, sam piszący o sobie „rolnik”, w chwili wojennej potrzeby, w latach 1939–1945, służył Ojczyźnie w mundurze na wyjątkowych, wyma- gających specjalnych kwalifi kacji, posterunkach, m.in. jako adiutant premiera rządu RP na uchodźstwie i naczelnego wodza gen. Władysława Sikorskiego. Będąc formalnie tylko rotmistrzem (odpowiednikiem kapitana), był – 1 Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie-Rembertowie (dalej: CAW), sygn. AP 2772, Odpis wierzytelny wyciągu z księgi metrykalnej starosielskiego rzymskokatolickiego para- fi alnego kościoła o urodzeniu i chrzcie Stefana-Adama Zamoyskiego (data odpisu – 4 czerwca 1928 r.). Ten sam dokument w: Archiwum Adama Zamoyskiego (dalej: AAZ). 2 Potomstwo kanclerza Jana Zamoyskiego wygasło w linii prostej w postaci jego wnuka, III ordynata, Jana Sobiepana Zamoyskiego (zmarłego w 1665 r.). Ordynację po nim przejął http://rcin.org.pl kuzyn Marcin Zamoyski, od którego wywodzi się linia bohatera tej biografi i, Stefana Zamoy- skiego (informacja Adama Zamoyskiego, 13 września 2017 r.). 8 WSTĘP ze względu na stanowisko i zaufanie, jakim cieszył się u gen. Sikorskiego – dopuszczany do najbardziej poufnych spraw. Wśród jego rozmówców znajdo- wali się ludzie z alianckiego politycznego i wojskowego świecznika – Polacy, Brytyjczycy, Amerykanie. Analiza pracy Zamoyskiego w Londynie, a później na placówce w Waszyngtonie, to świadectwo jego starań, by – w warunkach pogarszającej się koniunktury międzynarodowej – stać, do końca, na straży sprawy niepodległości Polski. Po wojnie, aż do ostatnich dni życia służył sprawie polskiej na emigracji. Był fi larem polskich organizacji społecznych i ważnych instytucji na Zacho- dzie, takich jak Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego, Biblioteka Polska, czy Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny w Londynie. Choć pozo- stał na obczyźnie, lata ciężkiej pracy oddał dla oddzielonej „żelazną kurtyną” Polski. To z jego inicjatywy, i jego wysiłkiem, do kraju trafi ały skarby polskiej kultury. To on w latach 1945–1947 uratował dla Polski najcenniejszy materiał hodowlany krajowych stadnin, zrabowanych w latach wojny przez okupantów. * Badanie biografi i człowieka tak aktywnego na wielu polach, jak ppłk dr Stefan Zamoyski, nie było zadaniem łatwym i wymagało rozbudowanych kwerend archiwalnych oraz bibliotecznych. Te ostatnie były skomplikowane, ze względu na ogromne rozproszenie, po dziesiątkach publikacji, drobnych często wzmianek o aktywności Stefana Zamoyskiego na różnych polach pracy wojskowo-politycznej czy społecznej. Bibliografi a zawiera obszerny, acz z konieczności selektywny, wykaz wykorzystanych druków zwartych i artykułów. Poza tym wykazem pozostały pozycje pozyskane z Internetu oraz liczne wycinki prasowe ze zbiorów Archiwum Adama Zamoyskiego (poza dwiema, wymienionymi poniżej, pozycjami, szczególnie często przy- woływanymi w przypisach rozdziału trzeciego3). We wspomnianym wyka- zie literatury nie zostały uwzględnione także bardzo liczne wycinki prasowe pozyskane głównie ze zbiorów: Archiwum Adama Zamoyskiego, Biblioteki Polskiej, Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego oraz The National Archives w Londynie. Praca ma charakter źródłowy, gdyż zasadniczego budulca do odtworze- nia kolei życia i dokonań tytułowego bohatera dostarczyły liczne kwerendy archiwalne. Dzięki uprzejmości Pani profesor Aliny Kowalczykowej (córki profesora Stanisława Lorentza) możliwe było wykorzystanie ciekawego zespołu listów Stefana Zamoyskiego do jej ojca. http://rcin.org.pl 3 H. Sztuka, Stefan Zamoyski (nie)zapomniany bohater…, „Hodowca i Jeździec”, R. XII, 2014 (zima), nr 1; A. Krzyształowicz, Pięćdziesiąt lat temu, cz. 2, „Koń Polski” 1994, nr 5 (132). WSTĘP 9 Spośród krajowych placówek archiwalnych na podkreślenie zasługuje szczególnie owocna kwerenda w zbiorach Centralnego Archiwum Wojsko- wego w Warszawie-Rembertowie. Zachowana obszerna teczka osobowa Ste- fana Zamoyskiego (CAW, sygn. AP 2772) zawiera nie tylko jego dokumenty wojskowe, w tym listy kwalifi kacyjne i opinie służbowe z lat dwudziestych i trzydziestych XX w. W teczce tej znajdują się też m.in. dokumenty zwią- zane z edukacją młodego Zamoyskiego w szkole średniej w Wielkiej Bryta- nii (od 1916 r.), studiami w Krakowie, odpis metryki urodzenia, czy cenny odpis aktu ślubu cywilnego, zawartego w 1929 r., z Elżbietą z Czartoryskich. Duży walor poznawczy – dla uzupełnienia opisu służby wojskowej bohatera tej pracy w okresie Drugiej Rzeczypospolitej – mają materiały z zespołów akt pułków ułanów: 8, 16 i 17 oraz Samodzielnego Referatu Informacyjnego DOK VII Poznań i Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) 1918–1939. Z Archiwum Akt Nowych w Warszawie wykorzystano zespoły: Ambasady RP w Londynie i Waszyngtonie, z lat II wojny światowej, oraz powojennego Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych (w dziale dotyczącym hodowli koni). Pozwalają one na pogłębienie wiedzy na temat obszarów aktywności rtm. dr. Stefana Zamoyskiego