Instrumenty późnego średniowiecza cz. 2 Instrumenty późnego średniowiecza cz. 2 Instrumenty późnego średniowiecza cz. 2 Źródło: online-skills. Ważne daty ok. 1300 – w Europie rozpowszechniają się arabskie kotły (naqquara), instrumenty należące do grupy membranofonów ok. 1310 – data pochodzenia citoli z Warwick, najstarszej z zachowanych 1314 – zawieszono dzwon Piotr w kościele dominikańskim pw. św. Jakuba w Sandomierzu 1453 – w Gdańsku został odlany dzwon Gratia Dei, ważący przeszło 6 ton, zawieszony w kościele Mariackim 1477 – dzwon Maria Gloriosa zawisł na wieży katedry w Erfurcie 1500 – dzwon Tuba Dei na wieży katedry w Toruniu 1510 – pierwszy carillon uruchomiony na wieży ratusza we flandryjskim mieście Oudenaarde Scenariusz lekcji dla nauczyciela Źródło: online skills, cc0. I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka. 3. Średniowiecze. Uczeń: 7) wymienia i klasyfikuje średniowieczne instrumenty muzyczne (np. szałamaja, fidel, kornet, krzywuła, lira korbowa, rebek, psałterium); 10) zna pojęcia: śpiew melizmatyczny (melizmaty), skale modalne, cantus firmus, neumy. II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń: 2. nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formy wypowiedzi artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź; 3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki; 5. rozpoznaje cechy stylistyczne utworu reprezentującego określoną epokę muzyczną; III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń: 1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię. Nauczysz się charakteryzować instrumenty wykorzystywane w późnym średniowieczu; klasyfikować instrumenty ze względu na źródło dźwięku; opisywać sposób gry na instrumentach średniowiecznych; opisywać rozwój instrumentów. Idiofony Idiofony, czyli instrumenty samobrzmiące – ich dźwięk powstaje przez drganie sprężystego przedmiotu. Epoka późnego średniowiecza okazała się bardzo ważnym okresem w dziejach ludwisarstwa – czyli sztuki odlewania m. in. dzwonów wieżowych. W XIV w. powstał optymalny kształt tych instrumentów, o równej proporcji wysokości do dolnej średnicy. Podczas gdy wcześniejsze, jeszcze XIII‐wieczne dzwony, miały smukły, wydłużony kształt, a ich proporcja szerokości do długości wynosiła 1 do 2, a nawet więcej, to od XIV w. zaczęto odlewać dzwony o proporcjach 1 do 1. Dopiero w XVIII w. zwiększono szerokość dzwonów (proporcja około 1 do 0,8), lecz w XIX w. powrócono do proporcji gotyckiej. Dzwony wieżowe są idiofonami o ustalonej wysokości dźwięku. Dzwon „Maria Gloriosa” (1477) w katedrze w Erfurcie, online-skills, CC BY 3.0 Maria Gloriosa – dzwon w katedrze w Erfurcie to jedno z najwspanialszych średniowiecznych osiągnięć europejskiej sztuki ludwisarskiej, ocalałych do dzisiaj. Jest też jednym z największych dzwonów średniowiecznych. Ma około 2,57 m średnicy i waży ok. 12 ton. Został odlany w lipcu 1497 r. przez niderlandzkiego ludwisarza Gerhardusa Wou de Campis. Jego ton uderzeniowy: E (wg ówczesnego standardu, dziś F). Tony harmoniczne dzwonu to: E, e, (gis), h, e', gis', h', cis'. Wykres przedstawia analizę spektralną dźwięku dzwonu Maria Gloriosa. Odległości między tonami składowymi (alikwotami) są podane w centach, hibberts.co.uk, CC BY 3.0 Z XIV w. pochodzi drugi z najstarszych zachowanych dzwonów w Polsce: dzwon Piotr z 1314 r. w kościele dominikańskim pw. św. Jakuba w Sandomierzu, a także szereg innych polskich dzwonów epoki średniowiecza, m. in. dzwon z 1318 r., nazywany dzwonem Przedbora w bazylice Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Strzegomiu. W XIV i XV w. nastąpił okres rozkwitu ludwisarstwa w Polsce. Budowano coraz większe dzwony, np. w 1453 r. gdańszczanie odlali dzwon Gratia Dei, który ważył przeszło 6 ton i został zawieszony w kościele Mariackim. W XV w. zaczęto umieszczać na dzwonach inskrypcje (oprócz łaciny) również w języku polskim. U schyłku XV stulecia, w 1500 r. został odlany największy średniowieczny polski dzwon: Tuba Dei w katedrze w Toruniu, o tonie uderzeniowym Gis (As), średnicy 2,17 m i wadze ponad 7 ton. Na płaszczu dzwonu widnieją 4 płaskorzeźby z postaciami patronów katedry: św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, a także św. Barbary i św. Katarzyny. Pod koroną jest umieszczony łaciński napis: ANNO DOMINI MVC XXII DIE SEPTEMBRIS EGO TUBA DEI IN LAUDEM DEI ET SANCTORUM JOHANNIS BAPTISTAE ET EVANGELISTAE PATRONORUM HUIUS TEMPLI FUSA SUM (Roku Pańskiego 1500, 22 dnia września ja, Trąba Boża, ku chwale Boga i świętych Janów Chrzciciela i Ewangelisty, patronów tej świątyni, zostałam odlana). Aby umieścić dzwon na wysokości około 34 m, zbudowano specjalną drewnianą pochylnię o długości około 800 m, po której wciągało go 7 dorodnych wołów. Tuba Dei do dziś pozostaje zawieszony na oryginalnym drewnianym belkowaniu. Dzwon nie bije symetrycznie, jego uderzenia po stronie północnej są mocniejsze, być może na skutek obrócenia dzwonu o 90 stopni i modyfikacji zawieszenia serca w 1906 r. W rezultacie belka utrzymująca dzwon nie jest idealnie wypoziomowana, jej zachodni koniec znajduje się o 6 mm wyżej niż wschodni, dlatego też serce nie porusza się dokładnie w płaszczyźnie kołysania dzwonu. Dzwon Tuba Dei posiada tzw. nożny mechanizm bujania – w czasie kołysania serce porusza się w ślad za kielichem i uderza w wieniec w momencie jego skrajnego wychylenia. Obecnie dzwon jest używany tylko kilka razy w roku, w największe święta. Jest trzecim co do wielkości dzwonem w Polsce – po dzwonach Maryja Bogurodzica w Licheniu (1999) i Zygmunt w Krakowie (1520). Dzwon „Tuba Dei”, online-skills, CC BY 3.0 Gotycką proporcję zachowuje również najsłynniejszy polski dzwon – Zygmunt na Wawelu, który został ufundowany przez króla Zygmunta w 1520 r., a więc już w epoce renesansu. Wykonał go w krakowskiej pracowni Hans Beham – ludwisarz z Norymbergi. Dzwon został odlany z brązu – stopu miedzi (80%) i cyny (20%). Posiada ton uderzeniowy G. Waży 12 600 kg (w tym serce dzwonu 365 kg i klosz 9650 kg), jego średnica wynosi 242 cm, a wysokość 241 cm. Grubość ścian dzwonu to 7–21 cm. Na płaszczu dzwonu zostały umieszczone wizerunki św. Zygmunta i św. Stanisława, a także herby Polski i Litwy oraz łacińska inskrypcja Bogu Najlepszemu, Największemu i Dziewicy Bogurodzicy, świętym patronom swoim, znakomity Zygmunt, król Polski, ten dzwon godny wielkości umysłu i czynów swoich kazał sporządzić w Roku Zbawienia 1520. 9 lipca 1521 r. dzwon został wciągnięty na Wieżę Zygmuntowską (w północnej części katedry wawelskiej), a 13 lipca 1521 r. zabrzmiał po raz pierwszy. Dzwon nadal jest poruszany ręcznie za pomocą lin, pod tym względem jest unikatem w skali światowej. Dzwon „Zygmunt” na Wawelu, online-skills, CC BY 3.0 Już sam tylko dźwięk dobrze wykonanego pojedynczego dzwonu posiada piękno muzyczne, a cóż dopiero gdy harmonijnie współbrzmi ze sobą kilka dzwonów! Uderzanie przez dzwonnika poszczególnych dzwonów w odpowiedniej kolejności umożliwia zagranie na nich melodii, a nawet utworów wielogłosowych. Dzwony mogą być uruchamiane ręcznie lub przy pomocy specjalnej klawiatury. Użycie zespołu odpowiednio zestrojonych dzwonów do wykonania kompozycji muzycznej to carillon [czyt. kariją], a muzyk wykonujący taką kompozycję na dzwony to carillonista. Pierwszy carillon uruchomiono we Flandrii w 1510 r. Inne idiofony średniowieczne, takie jak dzwonki, talerze, grzechotki, kołatki, terkotki – również były używane w epoce późnego średniowiecza, zarówno do wykonywania muzyki (zwł. tanecznej i ludowej), jak i w charakterze zabawek czy codziennych przedmiotów służących do sygnalizacji. Na XIV‐wiecznych malowidłach po raz pierwszy pojawił się idiofon występujący we współczesnej orkiestrze, który jest zaliczany do metalofonów i którego kształt od tamtego czasu pozostał zasadniczo niezmieniony – jest to trójkąt. Membranofony Membranofony, czyli instrumenty, w których wibratorem jest napięta membrana. W epoce średniowiecza ukształtowała się stopniowo współczesna postać wielu membranofonów używanych w muzyce europejskiej. Różne odmiany bębnów: takie jak bębny jedno- i dwumembranowe, bębny podłużne (tarabany), bębny obręczowe i tamburyny zachowały większość swych cech, które posiadają od późnego średniowiecza. Kotły to starożytne membranofony, używane w wielu kulturach, które do Europy przedostały się u schyłku XIII w. w wyniku wypraw krzyżowych. Około 1300 r. ich arabska nazwa naqqara (lub naqareh) była już znana w Europie jako francuskie nacaires, włoskie naccheroni, angielskie nakers. Były to niewielkie misy z naciągniętą membraną, uderzane drewnianymi pałkami. Były używane przeważnie jako para instrumentów, przypinane do pasa lub przytroczone przez jeźdźców po dwóch stronach siodła. W XV w. konstrukcja kotłów bardzo się zmieniła – zwiększono ich rozmiary i zaczęto przymocowywać membrany do specjalnej dodatkowej obręczy, co pozwalało lepiej kontrolować jej naciąg. W efekcie na początku XVI w. stałe mocowanie membrany za pomocą śrub umożliwiło jej strojenie. Od tego czasu europejskie kotły były już instrumentem o określonej wysokości dźwięku. Średniowieczne kotły to przede wszystkim instrumenty wojskowe – używane zwłaszcza przez oddziały jazdy konnej. Służyły nie tylko do wojskowej sygnalizacji i formowania szeregów podczas bitwy, ale uczestniczyły przy ważnych państwowych ceremoniach, np. dla podniesienia rangi uroczystego wjazdu orszaku posła na dwór obcego państwa czy podkreślenia wagi dworskiego wydarzenia: koronacji, zaślubin władcy itd., uświetnianych