porównanie i przekład HERMENEIA Seria Centrum Studiów Humanistycznych pod redakcją Michała Pawła Markowskiego i Tomasza Bilczewskiego Hermeneia w języku greckim oznacza sztukę interpretacji, ale także sztukę pośrednictwa. Pod nazwq tq kryje się zarówno potrzeba rozumienia rzeczywistości, jak i konieczność mediacji między różnymi obszarami kultury. Wybierajqc tę nazwę dla serii wydawniczej, Centrum Studiów Humanistycznych chce zwrócie uwagę na trzy zjawiska: rozumienie jako nieusuwalnq, choć niejednoznacznq podstawę nauk humanistycznych, różnorodni,] materię życia, której rozumienie dotyczy, oraz wielość języków, za pomocą których ludzie, w różnych sferach działalności, swojq potrzebę rozumienia artykułuję. Seria Hermeneia, podobnie jak działalność Centrum Studiów Humanistycznych, powołana jest do tego, by dawać świadectwo nie tylko naukowej, lecz także egzystencjalnej wielogłosowości naszej kultury. zapowiedzi Alphonso Lingis, Niebezpieczne emocje Jean-Luc Nancy, Obraz i przemoc. Eseje o sztuce TOMASZ BILGEWSKI porównanie i przekład komparatystyka między tablica anatoma a laboratorium cyfrowym Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Seria: HERMENEIA RECENZENCI prof. Bożena Shallcross, The University of Chicago Michał Paweł Markowski, professor, University of Illinois at Chicago, USA, prof. zw. dr hab., Uniwersytet Jagielloński REDAKCJA NAUKOWA SERII Michał Paweł Markowski Tomasz Bilczewski PROJEKT OKŁADKI Anna Sadowska Publikacja finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2013–2018 © Copyright by Tomasz Bilczewski & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2016 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicz- nych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-4242-7 ISBN 978-83-233-9595-9 (e-book) www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12 663-23-80, 12 663-23-82, fax 12 663-23-83 Dystrybucja: tel. 12 631-01-97, tel./fax 12 631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Spis treści Wprowadzenie: filologia komparatystyki ................................ 7 1. Anatomia i historia porównania ...................................... 19 1.1. Lekcja retoryki: synkrisis i comparatio ........................................... 21 1.2. „To, co nie ma powiek”: od uwagi do myślenia ............................... 43 1.3. Ruch i widzenie: żywy obraz i biała mitologia ................................. 60 1.4. Instytucja: rygor i metoda................................................................. 82 2. „Ciekły metal”: O filologii i początkach dyscypliny ........... 93 2.1. Panowanie filologii ............................................................................ 95 2.2. „Przełom, panowie”? ......................................................................... 97 2.3. Od ancilla philologiae do corpus vile .............................................. 99 2.4. Historia naturalna myślenia ............................................................. 107 2.5. Teoria literatury ................................................................................ 110 2.6. L’esprit moderne ............................................................................... 113 2.7. Od kryzysu do zwrotu translacyjnego .............................................. 118 3. Imagi-natio: Komparatystyka, przekład, wspólnota ........ 129 3.1. Poza narodem? .................................................................................. 131 3.2. Wyobraźnia, translacja, wspólnota ................................................... 135 3.3. Przekład kulturowy ........................................................................... 141 3.4. Palimpsestowa zagadka..................................................................... 146 3.5. Ad fontes: polimorficzność, translacja i nieobecne ciało ................. 156 3.6. Przetrwanie: między kreacją a odtworzeniem.................................. 164 4. Wygnanie i nowe narodziny: komparatystyka, egzystencja, dyslokacja .................................................... 169 4.1. Dyscyplina poza dyscypliną .............................................................. 171 4.2. Powtórne narodziny: intymność, polityka, przekład ....................... 179 4.3. Pęknięta nowoczesność: Miłosz i Gombrowicz ................................ 189 4.4. Przekład i przetwarzanie po latach ................................................... 193 4.5. „Podobne a niepodobne, toż same, a nie tożsame”.......................... 197 5 5. (Nie)przezroczystość życia, (nie)przezroczystość przekładu: autobiografia jako lekcja komparatystyki ....... 203 5.1. Wielobarwna kraina: transparens i diaphanes ............................... 205 5.2. Rysa, rana, wyrwa ............................................................................. 208 5.3. Afektywny transfer ............................................................................ 212 6. Środkowoeuropejski locus: geopoetyka, ginące języki i komparatystyka postkolonialna ..................................... 219 6.1. Strefy przekładu ................................................................................ 221 6.2. Mikrohistorie ..................................................................................... 224 6.3. Najmniejsze z najmniejszych ............................................................ 230 6.4. Komparatystyka wewnętrzna ............................................................ 233 7. „W innym wzorze”: historia literatury, komparatystyka, przekład ........................................................................... 237 7.1. Oko innego i skrywana zazdrość ....................................................... 239 7.2. Język, kapitał, przepływ .................................................................... 245 7.3. Placing i uważne czytanie: Norwid, Hopkins, Dickinson (w tle) .... 253 7.4. Widzenie rzeczy: „niski śmieć i diament” ........................................ 256 7.5. Cicha rewolucja ................................................................................. 268 8. Komparatystyka cyfrowa: od literatury światowej do socjologii literatury ..................................................... 273 8.1. Laboratorium form ........................................................................... 275 8.2. Kartografia i genetyka: mapy, drzewa, przekłady ............................ 280 8.3. Morfologia porównawcza .................................................................. 285 9. Anatomia przekładu: ekonomia, polityka, etyka .............. 289 9.1. Punkty orientacyjne .......................................................................... 291 9.2. Podwójna przynależność ................................................................... 294 9.3. Epoka przekładu: wygnańcy, emigranci, uchodźcy .......................... 300 9.4. Translacja: call to comparison ......................................................... 307 9.5. Komparatystyka i universitas ........................................................... 315 9.6. „Odmykać horyzont wiedzy”: inne historie ...................................... 319 Bibliografia prac cytowanych i wykorzystanych ...................... 335 Nota wydawnicza .................................................................... 375 Comparison and Translation. Comparative Literature between the Anatomist’s Plate and the Digital Humanities .... 377 Indeks ..................................................................................... 385 Wprowadzenie: filologia komparatystyki Anatomia porównawcza i humanistyka cyfrowa wyznaczają dwa chronologicznie odległe punkty orientacyjne tej książki, przy czym oba – mniej lub bardziej otwarcie – wskazują na oddziaływanie tych obszarów wiedzy, które sytuują się w obrębie nauk określanych dzisiaj mianem bio-techno-info. Pierwszy z nich wiąże się z historycznym procesem instytucjonalizacji dawnych praktyk porównawczych in- spirowanych dziewiętnastowiecznym rozwojem przyrodoznawstwa, początkowo zwłaszcza koncepcjami Georges’a Cuviera. Drugi odnosi się do obecnych horyzontów dyscypliny, jej odpowiedzi na procesy modernizacyjne związane z pojawieniem się nowych narzędzi cyfrowe- go przetwarzania danych oraz osiągnięciami nowoczesnej statystyki, socjologii czy genetyki, wykorzystywanymi przez badaczy pokroju Franca Morettiego, Matthew L. Jockersa czy Stephena Ramsaya. Być może eksperymenty prowadzone przez nich w nowych laboratoriach cyfrowych trwale wpłyną na metody studiowania literatury i kultury. Oba punkty orientacyjne mogłyby sugerować, że w konstruowanej tu narracji – przedstawiającej wybrane obszary komparatystyki na tle ich historycznych przemian – nacisk będzie położony przede wszyst- kim na ukazanie zjawisk, które w XX wieku doprowadziły do rozkwitu teorii literatury i wiązały się z jej obiektywistycznymi i uniwersalistycz- nymi ambicjami. Tymczasem już w perspektywie rozwoju dziewięt- nastowiecznych badań porównawczych, zwłaszcza polskich, zostaną podkreślone te impulsy, które w połowie następnego stulecia, w nieco innej geografii, przyczyniły się do ekspansji komplementarnej narracji, ufundowanej na doświadczeniu dyslokacji, szczególnie ważnym dla rozwoju