Windmotoren in Friesland Een studie naar de opkomst en ondergang van dit bemalingswerktuig in de provincie Augustus 2009 Mark Ravesloot 820808-681-070 STICHTING WINDMOTOREN FRIESLAND DOCUMENTATIE CENTRUM 2009 / 003 Woord vooraf.............................................................................................................................................. 4 Inleiding ..................................................................................................................................................... 6 Introductie van het onderwerp.............................................................................................................. 6 Doelstelling .............................................................................................................................................7 Aanpak ....................................................................................................................................................7 De inhoud van het verslag ..................................................................................................................... 8 Hoofdstuk 1 – Technische beschrijving van de windmotor ...................................................................... 9 1.1. Definitie .................................................................................................................................... 9 1.2. Constructie................................................................................................................................9 1.2.1. De basis of de onderbouw ................................................................................................... 11 1.2.2. De vijzel met lagering en tandwielen.................................................................................. 11 1.2.3. De centrifugaalpomp...........................................................................................................13 1.2.4. De toren met spits, het platform en ladder ........................................................................14 1.2.5. Het turbine- of motorlichaam met de geleidebuis .............................................................16 1.2.6. De windvanen...................................................................................................................... 17 1.2.7. Het windrad ........................................................................................................................18 1.3. Werking en bediening .............................................................................................................19 1.4. Categorisering......................................................................................................................... 22 Hoofdstuk 2 – De ontstaansgeschiedenis van de windmotor ................................................................. 24 2.1. De aanloop.............................................................................................................................. 24 2.2. Daniël Halladay en John Burnham.........................................................................................25 2.3. De eerste windmotor ...............................................................................................................27 2.4. The Halladay Wind Mill Company..........................................................................................27 2.5. De ontwikkeling van de windmotor in de Verenigde Staten ................................................. 29 2.6. De ontwikkeling van de windmotorproducerende sector in de Verenigde Staten................ 32 2.7. De export van de windmotor.................................................................................................. 34 Hoofdstuk 3 – De eigenschappen van de in Nederland toegepaste windmotoren..................................37 3.1. De eerste windmotor in Nederland.........................................................................................37 3.2. De windmotor als bemalingswerktuig ....................................................................................37 3.3. De windmotor als tegenhanger van de traditionele windmolen ........................................... 38 3.4. De windmotor in vergelijking met andere alternatieve vormen van bemaling......................41 3.5. De capaciteit van de windmotor............................................................................................. 42 3.6. De grootste windmotoren ter wereld ..................................................................................... 46 3.7. De kosten van windmotorbemaling ........................................................................................47 3.8. De reactie vanuit het molenveld............................................................................................. 50 Hoofdstuk 4 – De opkomst van de windmotor in Friesland....................................................................52 4.1. De plaats van de windmotor in de Friese bemalingsgeschiedenis .........................................52 4.1.1. De eerste bewoners .............................................................................................................52 4.1.2. De eerste dijken...................................................................................................................52 4.1.3. De natuurlijke afvoer van het water ...................................................................................53 4.1.4. Polderbemaling ...................................................................................................................54 1 STICHTING WINDMOTOREN FRIESLAND DOCUMENTATIE CENTRUM 2009 / 003 4.1.5. De Friese boezem ................................................................................................................55 4.1.6. Nieuwe ontwikkelingen.......................................................................................................57 4.2. Factoren die hebben bijgedragen aan het succes van de windmotor in Friesland ............... 58 4.2.1. De kleinschalige polderstructuur .................................................................................. 58 4.2.2. Het conservatieve denken ..............................................................................................59 4.2.3. De ligging van de polders ten opzichte van het boezempeil ..........................................59 4.2.4. De opkomst van de waterschappen................................................................................61 4.3. De opkomst van de windmotor in de praktijk ........................................................................61 4.4. De vervanging van houten poldermolens door windmotoren............................................... 62 Hoofdstuk 5 – De windmotorbemaling van een groot waterschap......................................................... 63 5.1. Waterschap De Oosterwierumer Oudvaart............................................................................ 63 5.2. De oprichting .......................................................................................................................... 63 5.3. De aankoop van de vijf windmotoren .................................................................................... 64 5.4. De levering van de vijf windmotoren ......................................................................................67 5.5. De bouw van de vijf windmotoren ......................................................................................... 70 5.6. De verkoop van de 56 houten en 2 stalen voorgangers .......................................................... 71 5.7. Enkele werkzaamheden aan de molens ..................................................................................73 5.8. Te weinig capaciteit .................................................................................................................74 5.9. Het vroege einde van de Makkumermolen .............................................................................76 5.10. De andere windmotoren..........................................................................................................77 Hoofdstuk 6 – Het windmotorenbestand van Friesland in vogelvlucht................................................. 80 6.1. Het aantal aanwezige windmotoren rond de Tweede Wereldoorlog .................................... 80 6.2. Het windmotorbestand nader bekeken...................................................................................81 6.3. Ruimtelijke spreiding ............................................................................................................. 83 6.3.1. Het Noordelijk Zeekleigebied........................................................................................ 83 6.3.2. De Friese Wouden ......................................................................................................... 84 6.3.3. It Lege Midden............................................................................................................... 85 6.3.4. De Stellingwerven.......................................................................................................... 86 6.3.5. Een tweetal assen met daarlangs een reeks van grote waterschappen......................... 86 6.3.6. De Greidhoek ................................................................................................................. 88 6.3.7. De Zuidwesthoek ..........................................................................................................