T.C. SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ESKİ TÜRKÇEDE SIFATLAR DOKTORA TEZİ Kaan YILMAZ Enstitü Anabilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Enstitü Bilim Dalı : Yeni Türk Dili Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Cevdet ŞANLI ARALIK-2011 BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, baĢkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya baĢka bir üniversitede baĢka bir tez çalıĢması olarak sunulmadığını beyan ederim. Kaan YILMAZ 22.12.2011 ÖN SÖZ Eski Türkçe üzerine batıda, dil malzemesinin keĢfi, tanımlanması, derlenmesi, yorumlanmasıyla baĢlayan çalıĢmalar bugün yerli Türkologların da iĢ yükünü paylaĢtığı metin çalıĢmalarını, sözlükleri; genel ve özel gramer çalıĢmalarını doğurmuĢtur. Günümüze kadar, bu alanda birçok çalıĢma yapılmıĢ olmasına rağmen, Eski Türkçe üzerine eksiklikleri tamamlanmıĢ ve yanlıĢlarından arındırılmıĢ, geniĢ kapsamlı gramer kitaplarına olan ihtiyacımız devam etmektedir. Bu durumun baĢlıca nedeni gramerin her bir konusu üzerine derinlemesine araĢtırma ve incelemelere dayanan monografik çalıĢmaların yapılamamıĢ veya pek az sayıda yapılabilmiĢ olmasıdır. Bu bakımdan Eski Türkçenin temel grameri niteliğinde, geniĢ kapsamlı eser hazırlayacak olan bir kimse, öncelikle gramerin alt baĢlıklarını oluĢturan bütün konular üzerine ayrıntılı araĢtırmalar yapma güçlüğüyle yüz yüze gelmektedir. Bu bakımdan Türkçenin eĢ zamanlı gramerini mükemmel hale getirmek için, gramerin alt baĢlıkları üzerine yapılan çalıĢmalar ne kadar önemliyse Türkçenin tarihi dönemlerine ait metinler üzerinden, bir gramer konusunu hedef alan çalıĢmalar da o derece önemlidir. Nitekim dilin ilk belgeleri üzerine yapılan incelemelerle elde edilecek bilimsel sonuçlar, dilin geliĢim ve hâlihazırdaki yenilenme / güncelleme süreçlerini de doğru yorumlayabilmek için sağlam dayanak noktalarını oluĢturacaktır. Bu çalıĢma, Eski Türkçenin tam teĢekküllü bir gramerinin oluĢturulması yolundaki çalıĢmalara bir nebze de olsa katkıda bulunma düĢüncesiyle hazırlanmıĢtır. ÇalıĢma, üç ana bölümden oluĢmaktadır. Birinci bölümde Eski Türkçenin seçilmiĢ metinleri üzerinde yapılan tarama sonucunda elde edilen sıfatlar kökenlerine göre, Türkçe ve yabancı kökenliler olmak üzere ikiye ayrılmıĢtır. Ġkinci bölümde sıfat görevindeki bu kelimelerin yapısına yönelik biçimsel sınıflandırma yapılmıĢtır. Bu bölüm, köken bilgisiyle ilgili olduğundan konuyla ilgili farklı görüĢlere de yer vermeye çalıĢılmıĢtır. Üçüncü bölümde ise iĢlevlerine göre sınıflandırılan sıfatların, niteleme ya da belirtme görevleri üzerinden icra ettikleri alt görevler de tanımlanmaya çalıĢılmıĢtır. Konu söz dizimiyle ilgili olduğu için bütün çalıĢma, sınıflandırılmaya çalıĢılan unsurun, içinde yer aldığı bağlamla birlikte verilmesi ilkesini gözetmektedir. ÇalıĢma konusunun belirlenmesindeki tavsiye, teĢvik ve yönlendirmelerinden dolayı Prof. Dr. Vahit Türk‟e; çalıĢma süreci boyunca ilgi, yardım ve desteğini esirgemeyen danıĢman hocam Yard. Doç. Dr. Cevdet ġanlı‟ya teĢekkür etmeyi bir borç sayıyorum. Kaan YILMAZ 22.12.2011 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ........................................................................................................... iv İŞARETLER................................................................................................................. viii TABLO LİSTESİ ........................................................................................................... ix ŞEKİL LİSTESİ .............................................................................................................. x ÖZET............................................................................................................................... xi SUMMARY ................................................................................................................... xii GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 1. BÖLÜM: KÖKENLERİNE GÖRE SIFATLAR ................................................... 29 1.1. Türkçe Kökenli Sıfatlar ............................................................................................ 29 1.2. Yabancı Kökenli Sıfatlar .......................................................................................... 72 2. BÖLÜM: YAPILARINA GÖRE SIFATLAR ........................................................ 76 2.1. Basit (Yalın) Sıfatlar ................................................................................................ 76 2.2. TüremiĢ Sıfatlar ........................................................................................................ 91 2.2.1. Ġsimden TüremiĢ Sıfatlar................................................................................................ 91 2.2.1.1. Ġsimden Sıfat Türeten Ekler ........................................................................... 92 2.2.1.2. PekiĢtirmeli Sıfatlar ........................................................................................ 110 2.2.2. Fiilden TüremiĢ Sıfatlar ............................................................................................... 111 2.2.2.1. Fiilden Kalıcı Sıfat Türeten Ekler .............................................................. 111 2.2.2.2. Fiilden Geçici Sıfat Türeten Ekler.............................................................. 134 2.3. BirleĢik Sıfatlar ...................................................................................................... 141 2.3.1. Ġsim + Ġsim BirleĢmesinden OluĢan Sıfatlar .......................................................... 141 2.3.2. Ġsim + Edat BirleĢmesinden OluĢan Sıfatlar .......................................................... 143 2.4. Kelime Gruplarından OluĢan Sıfatlar .................................................................... 143 2.4.1. Sıfat Tamlaması Biçimindeki Sıfatlar ...................................................................... 143 2.4.2. Ġsim Tamlaması Biçimindeki Sıfatlar ...................................................................... 146 2.4.3. Sıfat-fiil Grubu Biçimindeki Sıfatlar ........................................................................ 147 2.4.4. Ġkileme Biçimindeki Sıfatlar ....................................................................................... 151 2.4.4.1. Sayıca EĢ Heceli Ġkilemeler ......................................................................... 152 2.4.4.2. Sayıca Farklı Heceli Ġkilemeler ................................................................... 157 i 2.4.4.3. Yabancı Öge Ġçeren Ġkilemeler ................................................................... 160 2.4.5. Üçleme Biçimindeki Sıfatlar ...................................................................................... 161 2.4.6. Tekrar Biçimindeki Sıfatlar......................................................................................... 161 2.4.7. Edat Grubu Biçimindeki Sıfatlar ............................................................................... 163 2.4.8. Sayı Grubu Biçimindeki Sıfatlar ............................................................................... 164 2.4.9. Ġsnat Grubu Biçimindeki Sıfatlar ............................................................................... 167 2.4.10. Hal Ekleriyle KurulmuĢ Kelime Grubu Biçimindeki Sıfatlar......................... 168 2.5. Cümle Yapısındaki Sıfatlar .................................................................................... 169 2.6. Çok Sıfatlı Tamlamalar .......................................................................................... 170 2.7. Ögeleri Yer DeğiĢtirmiĢ Sıfat Tamlamaları ........................................................... 174 2.8. Tamlayan ve Tamlananın Sayıca Uyumu .............................................................. 176 2.9. Eksiltili Sıfatlar ...................................................................................................... 178 3. BÖLÜM: İŞLEVLERİNE GÖRE SIFATLAR .................................................... 180 3.1. Niteleme Sıfatları ................................................................................................... 180 3.1.1. Soyut Niteleme Sıfatları ............................................................................................... 185 3.1.1.1. Olumlu Soyut Niteleme ................................................................................. 185 3.1.1.2. Olumsuz Soyut Niteleme .............................................................................. 197 3.1.1.3. Yansız Soyut Niteleme .................................................................................. 207 3.1.2. Somut Niteleme Sıfatları.............................................................................................. 215 3.1.2.1. Olumlu Somut Niteleme................................................................................ 215 3.1.2.2. Olumsuz Somut Niteleme ............................................................................. 217 3.1.2.3 Yansız Somut Niteleme .................................................................................. 219 3.1.3. Bir Hareketi Bir Varlığa Bir Nesneye Nitelik Olarak Veren Sıfatlar ............. 236 3.1.3.1. AlıĢkanlık .......................................................................................................... 237 3.1.3.2. Diğerlerinden Ayırma ...................................................................................