POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII FRAGMENTA FAUNISTICA Tom 35 Warszawa, 19921.06.30 Nr 22 J e r z y M . G u t o w s k i Kózkowate (Coleoptera: Cerambycidae) Roztocza [Z 4 tabelami i 2 rysunkami w tekście] A bstract. On the basis of the materials collected from 1986 to 1990 in Roztocze Upland (SE Poland), an analysis of museum collections and literature data 103 species of Cerambycidae were recorded (108 species if the Ukrainian part of Roztocze included). In the Roztoczański National Park 80 species of Cerambycidae were recorded. Agapanthia cardui parmonica K r a t o c h v il , 1985 was now given a status of subspecies. WSTĘP Kózkowate należą do najlepiej poznanych grup chrząszczy w Polsce, poświę­ cono im bardzo dużo publikacji faunistycznych, zwłaszcza na początku XX wieku. Jednak większość z tych prac ma charakter przyczynkarski, a popra­ wność oznaczeń w niektórych z nich budzi wątpliwości. Wiele danych wymaga sprawdzenia i aktualizacji. Podobna sytuacja miała miejsce w odniesieniu do obszaru Roztocza. W podjętych w 1986 roku badaniach, oprócz ustalenia składu gatunkowego fauny Cerambycidae i szczegółowego rozmieszczenia gatunków, postawiono sobie również za cel próbę ekologicznej charakterystyki tej rodziny. Celem pracy było także porównanie Cerambycidae Roztocza z fauną terenów zbadanych wcześniej, np. Gór Świętokrzyskich i Puszczy Białowieskiej. Szcze­ gólnie interesujący wydawał się problem, na ile fauna omawianego regionu nawiązuje do fauny kózkowatych w regionach górskich. Pierwsze informacje o kózkowatych polskiej części Roztocza pochodzą od N o w i c k i e g o (1870, 1873) i Ł o m n i c k i e g o (1886), którzy podali łącznie 8 gatunków z Korni (Roztocze Południowe). Na początku XX wieku chrząszcze omawianego regionu badał Franciszek F e j f e r (F e j f e r 1924). Jego kolekcja, zawierająca Cerambycidae zbierane przez ponad 50 lat (1900-1954), znajduje się w Instytucie Zoologii PAN w Warszawie (Stacja Terenowa Łomna-Las). Najwcześniejsze dane tego zbieracza wykorzystał http://rcin.org.pl 3 5 2 J. M. Gutowski w swojej publikacji T e n e n b a u m (1918), który także prowadził badania faunisty­ czne na Roztoczu w latach 1910-1912 oraz w roku 1914. Zebrane przez niego informacje o kózkowatych publikowane były sukcesywnie przez szereg lat (T e ­ n e n b a u m 1913, 1915, 1918, 1923, 1931). W 1911 roku, podczas kilkudniowego pobytu na Roztoczu, zbierał Ceramby- cidae Ludwik Hildt. Wzmianki o niektórych z zebranych wówczas gatunków znajdują się w publikacji z 1917 roku. Zarówno T e n e n b a u m (1913) jak i H i l d t (1917) przytoczyli w swoich opraco­ waniach informacje o gatunkach zbieranych w XIX wieku przez innych badaczy. Fragmentaryczne dane o kózkowatych polskiej części Roztocza można znaleźć w pracach K i n e l a (1919, 1932) i S tobieckiego (1939). Po drugiej wojnie światowej nowe informacje o Cerambycidae polskiej części Roztocza opublikowali: B u r a k o w s k i (1957), B u r a k o w s k i i in. (1990), C a p e c k i (1969), D o m i n i k (1962), K a r w o w s k i (1986), K r ó l (1984), K u ś k a (1981), S c h n a i - d e r o w a (1970), S k u r a t o w i c z i U r b a ń s k i (1953). Wykonano też trzy niepubliko­ wane prace magisterskie, wnoszące nowe dane do poznania fauny omawianego regionu (R ostworowski 1974, S i e ń k o 1984, T i t t e n b r u n 1977). Pozostałe publikacje zawierające dane o kózkowatych Roztocza powtarzająje na ogół za wcześniejszymi autorami, są to zazwyczaj prace o charakterze popularyzatorskim bądź przeglądowym (B ł e s z y ń s k i i S zymczakowski 1956, B o ­ r o w y 1975, C h r o s t o w s k i 1958, F i j a ł k o w s k i i Iz d e b s k i 1959, 1972, G r ą d z i e l 1981, G u t 1957, G u t o w s k i 1990, H o r i o n 1974, Iz d e b s k i i G r ą d z i e l 1971, Iz d e b s k i i in. 1987, K u n t z e 1931, 1936, K u n t z e i N o s k i e w i c z 1926, L i p i e c 1982, 1990, N o w i c k i 1873, R l a b in in 1971, S k u r a t o w i c z 1946, S t a r z y k 1971, S t o l a r ­ c z y k 1984, S t r a w i ń s k i 1958, S t r o j n y 1962, S zymczakowski 1965, Ś l iw iń s k i i L e s s a e r 1970, T r e l l a 1925, W a c u n i e w s k a 1959, W ó j c i k o w s k i i P a c z y ń s k i 1986). Zestawienie wszystkich znanych dotychczas gatunków z Roztoczańskiego Parku Narodowego, na tle stanu poznania kózkowatych wszystkich parków narodowych Polski, zawiera praca G u t o w s k i e g o (1989). Liczba 46 gatunków pozwalała zaliczyć RPN do stosunkowo dobrze zbadanych pod względem fauny Cerambycidae. Dla całego polskiego Roztocza, przed podjęciem systematycznych badań przez autora, znanych było łącznie 75 gatunków kózkowatych. Informacje o Cerambycidae ukraińskiej części Roztocza znaleźć można w publikacjach N o w i c k i e g o (1864, 1865), Ł o m n i c k i e g o (1874, 1886, 1905), K i n e l a (1919), K u n t z e g o i N o s k i e w i c z a (1938) oraz Z a g a j k e v i c a (1960, 1961). Poznanie fauny tej części Roztoczajest niewystarczające, zwłaszcza wjej północno-zachod­ nim krańcu. Cennym uzupełnieniem są w tej sytuacji dane zebrane w Zapowied- niku Roztocze, w okolicach Iwano-Frankowa (dawniej Janowo) w okresie 19-23 V I 1990 i przekazane autorowi łaskawie przez J. H ilszczańskiego . Ponadto informacje o kózkowatych tej części regionu wzbogaca zbiór M. K ł a p a c z a (IZ PAN), zawierający m.in. kilkanaście gatunków z południowo-wschodniej czę­ ści ukraińskiego Roztocza. http://rcin.org.pl Kózkowate Roztocza 3 5 3 TEREN BADAŃ Według Kondrackiego (1 9 7 7 ) Roztocze jest jednostką geograficzną w randze makroregionu, należącą do podprowincji Wyżyny Wschodniomałopolskiej, pro­ wincji Wyżyny Małopolskiej. Dokładniejszą charakterystykę tego obszaru przed­ staw iają Izd ebsk i i in. (1 9 9 2 ),tutaj ograniczę się do informacji ściśle wiążących się z zakresem opracowania. Roztocze rozdziela wąskim garbem, o szerokości od kilkunastu do dwudziestu kilku kilometrów oraz długości około 180 km, Kotlinę Sandomierską na południu od Wyżyny Lubelskiej na północy i zachodzie oraz Wyżyny Zachodniowołyńskiej i Pobuża na północnym wschodzie. Na południowym wschodzie Roztocze łączy się z Wyżyną Podolską (Kondracki 1 9 7 7 ). Roztocze wyodrębnia się też pod względem geologicznym, klimatycznym, botanicznym jak również faunistycznym (L ia n a 1 9 7 8 ,M a r u s z c z a k i W i l g a t 1 9 5 5 , M i c h n a i P a c z o s 1 9 7 2 ,W ó j c i k o w s k i i P a c z y ń s k i 1 9 8 6 ). Pewne fragmenty granic Roztocza są jednak mało wyraźne i wciąż trwają dyskusje dotyczące ich przebiegu. Dotyczy to zwłaszcza północnej granicy na odcinku między Kosobudami a Jarczowem, gdzie Roztocze łączy się ściśle z Grzędą Sokalską, stanowiącą subregion Wyżyny Lubelskiej (M a r u s z c z a k i W il ­ g a t 19 5 5 ). Należy wspomnieć o koncepcji granic Roztocza przyjętej przez kolegium redakcyjne „Katalogu fauny Polski”, według której granica z Wyżyną Lubelską przebiega na północ od Zamościa. Ponieważ ta koncepcja miała charakter tymczasowy (podobnie jak cały podział na krainy zoogeograficzne przyjęty dla celów roboczych), a przy tym znacznie odbiega od rozwiązań proponowanych najczęściej przez geografów, nie mogłem jej tutaj uwzględnić. Na podstawie zróżnicowania fizjograficznego i geobotanicznego Roztocza wy­ różnia się trzy mezoregiony: Roztocze Zachodnie (niemal całkowicie pozbawione lasów), Roztocze Środkowe (z dobrze zachowaną i różnorodną szatą leśną) oraz Roztocze Południowe. Całkowicie w granicach Polski znajdują się dwa pierwsze mezoregiony, natomiast trzeci tylko częściowo (rys. 1). Ze względu na dominujące zaleganie utworów geologicznych Roztocze Za­ chodnie nazywane bywa lessowym, Środkowe - wapienno-piaszczystym, a Po­ łudniowe - wapiennym. Obszar Roztocza pokrywają w większości utwory czwartorzędowe, do starszych (trzeciorzędowych, rzadziej kredowych) należą wystające ponad otaczającą powierzchnię skałki. Roztocze objęte było w całości zlodowaceniem południowopolskim (krakowskim), natomiast przedostatnie (środkowcpolskie) nie objęło już tego terenu. Wśród zbiorowisk leśnych Roztocza wyróżnia się 19 zespołów. Szczególnie charakter/styczne dla tego regionu są: bór sosnowy Leucobryo-Pinetwru bór jodłow y Abietetumpolonicum, grąd lipowo-grabowy TiLio-Carpinetum oraz buczy­ na karpacka Dentario glandulosae-Fagetum (Iz d e b s k i i G r ą d z i e l 1971, Iz d e b s k i i in. 1992). http://rcin.org.pl 3 5 4 J . M.