TENTOONSTELLING TWEE EEUWEN BIERCULTUUR IN DE ZENNEVALLEI Bezoekersgids 1 TWEE EEUWEN BIERCULTUUR IN DE ZENNEVALLEI Bezoekersgids bij de tentoonstelling ter gelegenheid van Biermaand Vlaams-Brabant Provinciebestuur Vlaams-Brabant i.s.m. Gemeente bestuur Beersel en Heemkundig Genootschap ‘van Witthem’ Coverbeeld: Groepsfoto van het personeel van brouwerij Van Hemelrijck uit Dworp, circa 1900 Foto van café “In de Feestzaal” (bij Frans Michiels-Malbrecq) in de Hoogstraat te Beersel (circa 1925). Tenzij anders vermeld, betreffen alle afbeeldingen objecten bewaard in de collectie van het Heemkun- dig Genootschap ‘van Witthem’, Beersel. 2 3 Vlaams-Brabant is een provincie die nog steeds in het lokale geheugen ge- kan bogen op een rijk brouwerij-, grift, gezien deze zaken dikwijls ‘van stokerij- en horecaverleden en deze vader op zoon’ zijn overgegaan. ‘historische eigenheid’ heden ten dagen hoog in het vaandel voert. Met aandacht voor verhalen uit de streek van de Zennevallei, belicht de Tot midden 19de eeuw telt bijna elk expo aan de hand van foto’s, getuige- dorp in toenmalig Brabant één of meer- nissen en documenten een waaier aan dere stokerijen of brouwerijen, naast de thema’s. Aandacht gaat uit naar de po- ettelijke cafés die vaak epicentra van het litieke en socio-culturele rol van brou- sociale leven vormen. De brouwerijsec- wers en hun families, de ontwikkeling tor wordt tot aan WOI gekenmerkt door van het café- en verenigingsleven, de een traditioneel patroon waarbij in eco- beeldvorming van alcohol in reclame, nomisch gunstige tijden bedrijfjes wor- liederen en wetgeving, en de opkomst den opgericht en bij laagconjunctuur van producenten- en consumentenver- een concentratiebeweging optreedt. enigingen ter bescherming van de bier- Naast de kleine landbouw- en familie- cultuur. brouwerijen staan na 1850 een aantal kapitaalkrachtige spelers op, die niet De tentoonstelling vloeit voort uit het enkel de productie van hoge gistings- erfgoedproject ‘Vlaams-Brabant drinkt’, bieren moderniseren, maar ook hun dis- een samenwerking tussen de provin- tributie en afzet in cafénetwerken. cie Vlaams-Brabant en de culturele archiefinstellingen KADOC, Amsab-ISG, De intrede van industriële productie- ADVN en Liberaal Archief. Het erfgoed- technieken en van lage gistingsbieren project mondde uit in een boek dat versnellen, vooral na WOI, processen past binnen ‘Accenten uit de geschie- van schaalvergroting en concentratie. denis van Vlaams-Brabant’, de histori- Toch beleven nog heel wat kleine en sche publicatiereeks van de provincie middelgrote brouwerijen in de jaren Vlaams-Brabant. 1950 het hoogtepunt van hun bestaan, niet in het minst dankzij uitgekiende re- clamestrategieën en een inbedding in het lokale socio-culturele verenigingsle- MEER INFO ven. Het wordt echter de zwanenzang van een sector die generaties lang het - www.vlaamsbrabant.be/accenten straatbeeld in de regio kleurt. Verschil- - www.vlaamsbrabant.be/ lende brouwerijen, bierstekerijen en vlaamsbrabantdrinkt drankgelegenheden staan niettemin 4 5 René De Vits en Frank Boon in café ‘De Vits’ Inleiding te Lembeek in 1987, collectie Frank Boon In de 19de eeuw is de brouwnijverheid voorbeeld, vlak overgenomen, waaronder Winderickx in de Zennevallei een traditionele, ar- aan het stati- uit Dworp. Ook Belle-Vue van Constant tisanale sector van kleinschalige bedrijf- on en naast de Vanden Stock in Brussel begeeft zich jes. Hun productie steunt voornamelijk steenweg van op het overnamepad, neemt in 1955 op spierkracht, empirische kennis en Brussel naar Timmermans uit Sint-Pieters-Leeuw lokale ingrediënten, met een grote va- Bergen, start over en heeft rond 1965 80 procent van riëteit aan bieren tot gevolg. Lambie- de brouwerij en de lambiek- en geuzemarkt in handen. kachtige bieren zijn geen louter Brussels azijnmakerij De fenomeen, getuige hun productie in de Draak niet meer Het is pas sinds de jaren 1980 dat zich brouwerijen De Zwaan in Alsemberg, op. De indus- mondjesmaat een tegenbeweging Eylenbosch in Huizingen en ’t Fontein- trialisering en vormt, die ijvert voor de herwaardering tje in Beersel. In vergelijking met de rest schaalvergroting en de bescherming van het ambacht van van het land wordt de qua infrastruc- van de sector het brouwen van hogegistingsbieren tuur slecht ontsloten regio vrij laat ge- brengen tijdens op kleine schaal. Frank Boon begint industrialiseerd, op Halle met de brou- het interbellum op 22-jarige leeftijd als geuzesteker in een investe- een voormalige suikerfabriek in Halle, werij Pêtre na. De brouwerijen bewaren Reclame-advertentie voor er lange tijd hun eigenheid, wars van DUC-ALE, een speciaal ringswedloop alvorens in 1977 de oude stekerij bier van de brouwerij op gang met van René De Vits uit Lembeek over te stedelijke invloeden. Brouwen en stoken Winderickx (1972) gaan daarbij vaak hand in hand, zoals een verhoogde nemen. In de jaren 1980 verruimen sinds 1840 in het bedrijf van de familie concurrentie tot gevolg. Diversificatie ook andere bierhandelaars hun Paul te Lembeek, die tegelijkertijd een wordt een belangrijke voorwaarde om assortiment, zoals BVS in Sint-Pieters- herberg uitbaat en steenkolen verkoopt. competitief te blijven, ook in de traditi- Leeuw, Vander Linden in Halle of Wets Ook veel landbouwers, zoals de familie onele hogegistingsbrouwerijen. Zo lan- in Sint-Genesius-Rode. In navolging van Schoenmakers te Lembeek, produce- ceert de Dworpse brouwer August Win- lambiekbrouwer Edgard Winderickx ren in een ‘camme’ bier en/of jenever, derickx de ‘Speciale Duc-Ale’ in 1934, blijft men ijveren voor de bescherming gezien de interessante nevenproductie met wisselend succes weliswaar. van geuze en lambiek en hun erkenning van gist en draf die ideaal veevoeder als streekproduct. In 1990 brouwt vormen. Het lagegistingsbier pils domineert na Frank Boon zijn eerste eigen lambiek. 1950 de biermarkt en zoete smaken Na een paar jaren krijgt hij navolging De industrialisering en professionalise- en niet-alcoholische dranken worden in de regio. Vanaf 1999 brouwt ring zetten zich gestaag verder tot aan populairder. Deze trends spelen geuzestekerij 3 Fonteinen in Beersel WOI. Ondanks concurrentie van buiten- vooral de zuurdere bieren van hoge eigen lambiek. Na de oprichting in 2002 landse lage- en hogegistingsbieren en spontane gisting, zoals lambiek en van de stekerij Oud Beersel in de oude blijven de traditionele bieren nog lang geuze, parten. Vanaf de jaren 1950 geuzestekerij van Vandervelden (1882) populair. Sommige, zoals de geuze, ver- begint een periode van crisis bij de produceert men er sinds 2007 opnieuw werven zelfs de reputatie van gezond traditionele brouwers en geuzestekers. geuze. Ondertussen blijven enkele luxeproduct en winnen aan bekend- In de Zennevallei sluiten minstens dertig vooroorlogse lambiekbrouwerijen en heid door de Wereldtentoonstelling lambiekbrouwerijen de deuren. De geuzestekers actief, zoals Lindemans van 1897. WOI beëindigt de opwaartse Brasseries Unies De Boeck-Goossens (1822) in Vlezenbeek en Hanssens beweging van de sector en decimeert uit Koekelberg, opgericht in 1937, (1896) in Dworp. het aantal brouwerijen. In Lembeek bij- heeft tegen 1968 zeven brouwerijen Brouwer Frans Desmedt en brouwersgasten Jef Vanzeebroeck en Jan Baptist Lefebure proeven of de geuze al op snee is in brouwerij Eylenbosch in Huizingen (circa 1930) 6 7 Foto van het gemeentebestuur van Dworp in 1948: Auguste Winderickx zit als tweede van links Politieke rol van brouwers en stokers In de loop van de 19de eeuw verzilve- wordt in 1920 een deel van het bedrijf ren brouwers en stokers hun econo- verkocht aan de NV Distillerie de Ruys- misch en financieel succes ook politiek. broeck. Het principe achter het cijnskiesrecht veronderstelt immers dat politieke deel- De familie Claes profiteert begin 18de name bekwaamheid (en belastbare in- eeuw van de geprivilegieerde positie van komsten) vereist, zoals een eigen bedrijf Lembeek, waar de uitvoer van drank en uitbaten. Geënt op de jonge liberale en de invoer van grondstoffen vrijgesteld katholieke stromingen, weerspiegelt de zijn van accijns- en tolrechten. In 1825 strijd in de dorpen veelal de tegenstel- schakelt Charles Claes (1787-1847) als lingen binnen de lokale elite van dorps- één van de eerste stokers uit de streek notabelen, onder wie jeneverstokers en over op stoommachines. Opvolger Paul brouwers. Deze behoren vaak genera- Claes (1818-1884) breidt nog uit. De ties lang tot de lokale besturen, niet familie bezit een industriële mouterij zelden als burgemeester. en verpacht gronden met opgelegde toe tot de gemeenteraad (1899-1916) een zeer ondernemend man. Hij is niet suikerbieten- en graanteelt. Ze speelt en wordt schepen (1916-1921) tijdens alleen brouwer en zakenman, maar De invloedrijke familie Wittouck, ook een politieke rol. Tussen 1800 en WOI, wanneer hij ook optreedt als offi- ook politicus voor de Katholieke Partij. industriëlen uit Sint-Pieters-Leeuw, 1892 zetelt nagenoeg onafgebroken cieuze plaatsvervanger van burgemees- Hij heeft een bijzonder lange politieke vormen hier een mooi voorbeeld een Claes in de gemeenteraad en ter graaf Ferdinand Cornet de Grez. staat van dienst: van 1926 tot aan zijn van. In 1800 koopt Guillaume gedurende meer dan 50 jaar draagt een Pas in november 1921 neemt hij offici- overlijden in 1956 zetelt hij onafgebro- Wittouck een klooster- Claes de burgemeesterssjerp, o.a. Paul eel het ambt van burgemeester op. Hij ken in de Dworpse gemeenteraad. Hij is complex aan, waarin van 1861 tot 1879. De ‘heerschappij’ stelt zich geen kandidaat meer voor de