N ZAPOMNIANY POKÓJ N Traktat ryski Interpretacje i kontrowersje 90 lat później Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia N ZAPOMNIANY POKÓJ N Traktat ryski Interpretacje i kontrowersje 90 lat później Pod redakcją Sławomira Dębskiego Warszawa 2013 © Copyright by Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia 2013 Redakcja tekstu Małgorzata Krystyniak Recenzenci dr Łukasz Adamski dr hab. Jakub Wojtkowiak Projekt okładki Piotr Perzyna, ALC Marketing Mapa Jarosław Talacha ISBN 978-83-935192-01 Wydawca Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia ul. Jasna 14/16a, 00-041 Warszawa tel. + 48 22 295 00 30, fax + 48 22 295 00 31 e-mail: [email protected], www.cprdip.pl Druk i oprawa: Centrum Poligrafii Sp. z o.o., ul. Łopuszańska 53, 02-232 Warszawa Spis treści Wprowadzenie . 7 N Sławomir Dębski . 13 Kilka uwag o systemie wersalsko-ryskim i znaczeniu traktatu ryskiego w historii Europy Michaił Narinski . 33 Wojna sowiecko-polska a pokój ryski 1921 roku Iniessa Jażborowska. 59 Od wojny do pokoju. Konflikt 1919–1921 i jego następstwa w stosunkach polsko-rosyjskich Jerzy Borzęcki . 77 Pokój ryski w historii Europy Daria Nałęcz . 97 Pokój ryski – epizod w stosunkach polsko-rosyjskich Andrzej Nowak . 131 Ryga: interpretacje i konsekwencje w polityce międzynarodowej Grzegorz Nowik . 163 Polsko-rosyjska wojna informacyjna w latach 1918–1920 Giennadij Matwiejew . 201 Taktyka Adolfa Joffego podczas pertraktacji z Polską w sprawie zawarcia preliminariów pokojowych w 1920 roku Mariusz Wołos . 231 Traktat ryski w praktyce dyplomacji sowieckiej (wybrane przykłady) Uładzimir Snapkouski . 251 Białoruś, wojna polsko-sowiecka oraz pokój ryski Władysław Werstiuk . 277 Ryski traktat pokojowy 1921 roku i zakończenie walk o Ukraińską Republikę Ludową Jan Jacek Bruski . 303 Porządek ryski i czynniki jego destabilizacji. Kwestia ukraińska i białoruska w stosunkach polsko-sowieckich 1921–1926 riks Jkabsons . 323 Polsko-sowieckie rozmowy pokojowe w Rydze – punkt widzenia Łotwy Julia Kantor . 345 Polski czynnik w wojskowo-politycznym zbliżeniu niemiecko-rosyjskim w latach 1920–1921 Marek Kornat . 365 Traktat ryski a podstawy polskiej polityki zagranicznej (1921–1939) N Noty o autorach . 409 Indeks nazwisk . 413 Wprowadzenie o upływie 90 lat od złożenia pod nim podpisów przez syg- natariuszy traktat ryski można określić mianem zapomnianego pokoju. W przeciwieństwie do traktatu wersalskiego pokój za- warty w Rydze 18 marca 1921 roku, kończący wojnę między Polską i republikami sowieckimi: Rosją, Ukrainą i Białorusią, nigdy nie był w światowej historiografii przedmiotem większych sporów interpretacyjnych. O ile jeszcze pewną uwagę poświęca się wojnie polsko-bolszewickiej, docenia się znaczenie Bitwy Warszawskiej dla historii Europy oraz charakteru późniejszych relacji sowieckiej Rosji ze światem zewnętrznym, o tyle nad samym układem pokojowym, który położył ostateczny kres zmaganiom wojennym w Europie Wschodniej, trwającym nie- przerwanie od sierpnia 1914 roku, przechodzi się do porządku dziennego niejednokrotnie zbyt łatwo1. 1 Najnowsze w literaturze światowej, pogłębione omówienie problematyki traktatu ryskiego przynosi monografia Jerzego Borzęckiego, Pokój ryski 1921 roku i kształtowanie się międzywojennej Europy Wschodniej, Warszawa 2012 [tytuł oryginalny: The Soviet-Polish Peace of 1921 and the Creation of Interwar Europe, New Haven 2008]; status klasycznych pozycji w literaturze światowej zachowują studia Normana Davisa, monografia Orzeł Biały, Czerwona Gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920,Kraków 1997 [tytuł oryginalny: White Eagle, Red Star: The Polish-Soviet War, 1919–1920,London 1972], a także artykuły: In the Genesis of the Polish-Soviet War, 1919–1920, „European Studies Review” 1975, nr 5, s. 47–67; The Missing Revolutionary War: The Polish Campaigns and the Retreat from Revolution in Soviet Russia, 1919–1921, „Soviet Studies” 1975, t. 27, s. 178–195. W warstwie interpretacyjnej wartość zachowuje także omó- wienie Piotra Wandycza, Soviet-Polish Relations 1917–1921, Cambridge Mass. 1969. |8 Wprowadzenie Złożyło się na to wiele przyczyn – po pierwsze, podrzędny status państw sygnatariuszy tego traktatu w systemie wersal- skim. Polska, w dużym stopniu z woli mocarstw zwycięskiej Ententy, była jednym z największych beneficjentów Wersalu, ale przez dwie dekady musiała się bronić przed próbami przed- miotowego traktowania jej interesów przez te mocarstwa. Powstawało swoiste sprzężenie zwrotne. Niechęć Polski do podporządkowywania się postanowieniom mocarstw Ententy zapadającym często bez jej udziału wzmacniała w Londynie, Paryżu, Rzymie i Waszyngtonie tendencje do postrzegania jej jako państwa o drugorzędnym znaczeniu w polityce europejskiej – a używając współczesnej terminologii studiów nad bezpieczeń- stwem – raczej konsumenta niż dostarczyciela bezpieczeństwa na kontynencie. Polska, pomimo swojej politycznej aktywności, była przez mocarstwa Ententy uważana za półperyferyjnego uczestnika ukształtowanego po I wojnie światowej porządku europejskiego2. Z biegiem czasu ten sposób postrzegania Euro- py Środkowej i Wschodniej w ogólnoeuropejskich rozważaniach systemowych przekształcił się w stereotyp przenikający do piś- miennictwa i różnego rodzaju literatury, także naukowej. Wpły- wał on następnie na interpretacje polskiej polityki zagranicznej oraz jej osiągnięć, także w zakresie relacji z sowiecką Rosją, których fundamentem był właśnie traktat ryski3. Z kolei sytuacja sowieckiej Rosji, choć systemowo różna od tej, w której znajdowało się państwo polskie, w bardzo po- dobny sposób rzutowała na interpretacje traktatu ryskiego. Biorąc pod uwagę zasady rządzące porządkiem wersalskim, bol- szewicka Rosja leżała poza jego granicami, a więc była elemen- tem pozasystemowym. Przewrót bolszewicki zepchnął ją na margines polityki europejskiej, eliminując z grona zwycięskich mocarstw, które miały decydować o nowym kształcie Europy. Nie ulega wątpliwości, że gdyby nie przejęcie władzy przez Lenina i jego współtowarzyszy Rosja znalazłaby się wśród mo- carstw – założycieli nowego ładu. Dlatego w pełni uprawnione 2 Sporo uwagi tym problemom poświęca Marek Kornat. Zob. tegoż: Polityka równowagi 1934–1939. Polska między Wschodem a Zachodem, Kraków 2007. 3 Zob. np. P. Longworth, The Making of Eastern Europe: From Prehistory to Postcommunism, New York 1994. Wprowadzenie 9| jest twierdzenie, że bolszewicy okupili swoje dojście do władzy w Rosji utratą przez to państwo statusu europejskiego mo- carstwa4. Ponieważ zaś wojna polsko-bolszewicka była pierw- szym od stuleci europejskim konfliktem zbrojnym, w który pań- stwo rosyjskie się zaangażowało, nie dysponując żadnym systemem sojuszów – poza oczywiście marionetkowym rządem sowieckiej Ukrainy i Białorusi – pokój ryski stanowił dla polityków europejskich potwierdzenie politycznej izolacji Rosji w Europie i jej peryferyjnego statusu w nowym systemie europejskim5. Po drugie, dla zachodnioeuropejskich polityków, a w ślad za nimi historyków, podejmujących się refleksji nad ładem euro- pejskim ukształtowanym po I wojnie światowej, traktat ryski nie przynosił także żadnej nowej informacji o polityce zagranicznej bolszewików. Zdolność do zachowań pragmatycznych, to znaczy abstrahujących od założeń ideologicznych, Lenin i towarzysze zademonstrowali, zawierając w marcu 1918 roku separatystycz- ny pokój z Niemcami w Brześciu Litewskim. Traktat ryski nie był także interesujący jako próba odnalezienia przez bolsze- wików tymczasowego modus operandi w relacjach ze światem ze- wnętrznym. W lutym i marcu 1921 roku sowiecka Rosja zawarła kilka porozumień o porównywalnym z tego punktu widzenia znaczeniu, np. układy o wzajemnym uznaniu z Persją (26 lutego 1921 r.), Afganistanem (28 lutego 1921 r.), Turcją (16 marca 1921 r.), czy też układ handlowy z Wielką Brytanią podpisany 21 marca 1921 roku, który oznaczał nie tylko formalne zakoń- czenie stanu wojny między sygnatariuszami, lecz także, co waż- niejsze, de facto uznanie władzy bolszewików przez Zjednoczone Królestwo6. Takie postrzeganie traktatu ryskiego również pro- wadziło do pomniejszania jego znaczenia. Po trzecie, na deficyt refleksji o znaczeniu traktatu rys- kiego dla porządku europejskiego w okresie międzywojennym 4 Szerzej na ten temat: S. Dębski, Przyczyny II wojny światowej. Polska, Związek Sowiecki i kryzys systemu wersalskiego, [w:] A.D. Rotfeld, A.W. Torkunow (red.), Białe plamy – czarne plamy. Sprawy trudne w relacjach polsko-rosyjskich 1918–2008, Warszawa 2010, s. 149–152. 5 Zob. J. Jacobson, When the Soviet Union Entered World Politics, Berkeley, Los Angeles, London 1994, s. 106–108. 6 Ibidem, s. 13 i n. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych nastąpiło do- piero w 1924 r. |10 Wprowadzenie pewien wpływ miała zimna wojna. Gdy po II wojnie światowej nastąpił dynamiczny rozwój studiów nad teoretycznymi aspek- tami stosunków międzynarodowych, zapoczątkowany słynną książką Hansa Morgenthaua Politics Among Nations. The Struggle for Power and Peace, wszystkie państwa, które w okresie międzywojen- nym pozostawały pod bezpośrednim wpływem pokoju ryskiego, albo były częścią Związku Sowieckiego, albo jego wasalami. Z punktu widzenia autorów poszukujących w tym czasie metod systemowej obserwacji zjawisk w polityce międzynarodowej trak- tat ryski nie mógł być wydarzeniem szczególnie atrakcyjnym. Priorytetowe znaczenie miały wówczas rozważania o relacjach między mocarstwami, zwłaszcza Związkiem Sowieckim i Sta- nami Zjednoczonymi. W tych wczesnych poszukiwaniach teorii stosunków międzynarodowych wychodzono z założenia, że systemy międzynarodowe są determinowane wyłącznie