Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 24–44, 2008. Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody STEFAN FRIEDRICH, PIOTR WALOCH Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Akademia Rolnicza 70-434 Szczecin, ul. Słowackiego 17 e-mail: [email protected], [email protected] 1. Wstęp Dolina dolnego odcinka rzeki Tywy należy do najbardziej ma- lowniczych i cennych przyrodniczo miejsc Pomorza Zachodniego. Charakteryzuje się ona bogatą w rzadkie i chronione gatunki florą oraz fauną, dobrze zachowanymi fitocenozami, nagroma- dzeniem okazałych i sędziwych drzew, wąwozową formą doliny, czystą wodą i bystrym nurtem rzeki. Znaleźć tu można także pamiątki o wartościach historycznej i kulturowej – ruiny młyna w jednym z najbardziej malowniczych fragmentów doliny oraz nieczynną linię kolejową na krawędzi doliny. Walory te dostrze- żono już podczas inwentaryzacji florystycznej gminy Gryfino (Jasnowska i in. 1997). Zaproponowano wówczas utworzenie rezerwatu krajobrazowo-biocenotycznego „Skarpa Tywy”, obej- mującego fragment doliny między Szczawnem i Żórawkami, oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu – na całej długości rze- ki. W Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Gryfino proponuje się utworzenie Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego na kilkukilometrowym dolnym odcinku rzeki. Jednak jak dotąd żaden z projektów i propozycji ochrony nie doczekał się realizacji. Mamy nadzieję, że wykonana w latach 2003–2004 szczegółowa inwentaryzacja flory i fitocenoz (Waloch 2004), oraz badania uzupełniające prowadzone w latach 2005–2006 (Friedrich, Waloch 2006) przyczynią się do urzeczywistnienia powyższych zamierzeń. 24 Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody Tematem niniejszego artykułu jest syntetyczne przedstawie- nie wyników badań inwentaryzacyjnych i waloryzacyjnych flory oraz fitocenoz dolnego odcinka rzeki Tywy, określenie ich za- grożeń oraz sposobów ochrony. 2. Ogólna charakterystyka obszaru Tywa płynie w zachodniej części województwa zachodniopo- morskiego, biorąc swój początek w okolicach Trzcińska Zdroju i uchodząc do Odry Wschodniej (Regalicy) na wysokości Gryfina. Ma 44,6 km długości i leży w całości na terenie powiatu gryfiń- skiego w województwie zachodniopomorskim. Górny i środko- wy odcinek Tywy o przebiegu południkowym ma charakter ty- powej rzeki niżowej. W dolnym odcinku rzeka skręca i płynie na zachód, początkowo w płaskiej dolinie (Wirówek – Szczawno), następnie w głębokiej dolinie o stromych zboczach (Szczawno – Żórawki), a krótki, ujściowy odcinek (Żórawki – Gryfino) bie- gnący przez płaski teren jest przebudowany i wykorzystywany jako kanał odprowadzający wody chłodnicze elektrowni Dolna Odra. Badania prowadzono w latach 2003–2006 w dolinie Tywy na odcinku od miejscowości Wirówek do przepustu pod dro- gą krajową nr 31 (Szczecin – Kostrzyn) koło miejscowości Żórawki (ryc. 1). Jest to obszar o długości około 4 km i szeroko- ści oscylującej od 20 do 300 m oraz powierzchni blisko 40 ha. Badany teren położony jest w obrębie mezoregionu Równiny Wełtyńskiej, makroregionu Pobrzeże Szczecińskie (Kondracki 2002). Młodoglacjalny krajobraz morenowy Tywa przecina krę- tą i głęboką doliną o wysokości zboczy dochodzących do 20 m i nachyleniu do 40°. Dolinę budują przede wszystkim gleby brunatne (właściwe i wyługowane) wytworzone z piasków na- glinowych i glin zwałowych lekkich. Mniejszy udział mają gleby rdzawe i bielicowe wytworzone z piasków luźnych różnej ge- nezy oraz różnego typu gleby bagienne (w tym gleby torfowisk niskich). Wśród typów siedliskowych lasów dominują tu sie- dliska lasowe (las wilgotny, las świeży, las mieszany świeży). Zaznacza się także niemały udział siedlisk borowych oraz olsów (POPM 1964, WBGUR 1969, Operat 1995). Rzeczywista ro- ślinność doliny Tywy w dużej mierze pokrywa się z roślinnością 25 S. Friedrich i P. Waloch ABC DE 54° Gryfino 50° 16° 24° Szczawno ¯órawki Ty w a Wirówek 500 m Ryc. 1. Lokalizacja terenu badań w dolinie Tywy: A – obszar badań, B – proponowany rezerwat, C – lasy, D – zabudowania, E – droga krajowa nr 31. Fig. 1. Location of the study area in the Tywa River valley: A – investigated area, B – proposed nature reserve, C – forest, D – build-up area, E – main road no. 31. potencjalną tego obszaru (IGPZ 1995). Znajduje to swoje od- zwierciedlenie szczególnie w dużym udziale łęgów, grądów oraz buczyn. 3. Flora i roślinność 3.1. Flora Na badanym obszarze stwierdzono 241 gatunków roślin na- czyniowych. Najliczniej reprezentowane są rośliny dwuliścien- ne (Magnoliopsida), a wśród nich przedstawiciele rodziny astro- wate (Asteraceae). Dominują taksony rodzimego pochodzenia (spontaneofity), stanowiące około 90% flory badanego obiektu. Wśród nich przeważają gatunki rodzime naturalne (spontane- ofity niesynantropijne), stanowiące przeszło 50% flory; nieco mniej jest apofitów (spontaneofitów synantropijnych) – blisko 40%. Pozostałe taksony to gatunki obcego pochodzenia (antro- pofity) – tak więc wskaźnik antropofizacji wynosi poniżej 10%. 26 Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody W spektrum biologicznym flory wyraźnie przeważają hemikryp- tofity (46,7%). Pozostałe grupy biologiczne mają następujący udział: kryptofity – 23,3%, fanerofity – 18,3%, terofity – 9,6%, chamefity – 2,1%. Wśród stwierdzonych gatunków, 28 to gatunki przyrodniczo cenne (tab. 1) ze względu na: status ochronny (Rozporządzenie 2004), zagrożenie w Polsce i na Pomorzu Zachodnim (Żukowski, Jackowiak 1995, Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001), lub rzadkość występowania (Kujawa-Pawlaczyk 2001). Gatunki te mają na badanym odcinku doliny od jednego do kilku stano- wisk, a ich populacje w chwili obecnej wydają się niezagrożone. Większość tych taksonów rośnie w żyznych lasach liściastych z rzędu Fagetalia. Najcenniejszym gatunkiem, znajdującym się we wszystkich uwzględnionych w tabeli kategoriach waloryza- cyjnych, jest buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera dama- sonium (ryc. 2) występujący – począwszy od znalezienia stano- wiska w 2003 roku do 2008 roku – na stanowisku liczącym rokrocznie 30–40 kwitnących i owocujących osobników. Jest to nowe stanowisko w kraju (53°13’32” N, 14°31’22” E; kwadrat ATPOL AC-03; oddział 80b leśnictwa Wełtyń), a najbliższe zna- ne stanowisko buławnika znajduje się w Puszczy Bukowej pod Szczecinem (Ziarnek 2002). W Polsce jest to gatunek rzadki, występujący na rozproszonych stanowiskach, częściej na po- łudniu (Mirek, Piękoś-Mirkowa 2006). Bardzo cennymi tak- sonami są również gatunki narażone na wyginięcie na Pomorzu (V): czerniec gronkowy Actaea spicata, gnieźnik leśny Neottia ni- dus-avis (ryc. 3) i jastrzębiec żmijowcowaty Hieracium echioides. 3.2. Roślinność Na badanym odcinku doliny Tywy dominują zbiorowiska le- śne, a wśród nich żyzne lasy liściaste z klasy Querco-Fagetea. Ponadto występują sztuczne bory sosnowe oraz olsy wraz z bę- dącymi w ich dynamicznym kręgu zbiorowisk zaroślami wierz- bowymi. Stwierdzono specyficzną strefowość w układzie zbio- rowisk leśnych świadczącą o dużej naturalności tego obszaru. Na terasie zalewowej wykształciły się fitocenozy łęgu jesionowo- -olszowego. Nieco wyżej, w dolnych partiach zboczy dominują żyzne grądy dębowo-grabowe z przytulią leśną. W najwyższych 27 28 S. FriedrichiP.Waloch Tabela 1. Chronione, zagrożone i rzadkie gatunki roślin naczyniowych dolnego odcinka doliny Tywy: PL – gatunki chronione (Rozporządzenie 2004; ● – ochrona ścisła, ○ – ochrona częściowa; RDB – Polska Czerwona Księga Roślin (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001); PZ-W – Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995; E – gatunki skrajnie zagrożone wymarciem, V – gatunki narażone, stopniowo zanikające, R – gatunki rzadkie i przez to potencjalnie zagrożone, I – gatunki o nieokreślonym zagrożeniu); PZ – rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (Kujawa-Pawlaczyk 2001). Table 1. Protected, threatened, and rare vascular plant species occurring in the Tywa River valley: PL – protected species (Rozporządzenie 2004; ● – strict protection, ○ – partial protection; RDB – Polish Red Data Book of Plants (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001); PZ-W – threatened vascular plants of the Western Pomerania and Wielkopolska regions (Żukowski, Jackowiak 1995; E – species in danger of extinction, V – vulnerable species, continuously declinig, R – rare and therefore potentially threatened species, I – species of undetermined threat category); PZ – species to which attention should be paid in Western Pomerania (Kujawa-Pawlaczyk 2001). Gatunek – Species PL RDB PZ-W PZ Paprotka zwyczajna Polypodium vulgare L. ○ + Cis pospolity Taxus baccata L. ● R + Grążel żółty Nuphar lutea (L.) SIBTH. & SM. ○ + Czerniec gronkowy Actaea spicata L. V + Przylaszczka pospolita Hepatica nobilis SCHREB. ● + Kokorycz wątła Corydalis intermedia (L.) MÉRAT R + Fiołek przedziwny Viola mirabilis L. R + Tojeść gajowa Lysimachia nemorum L. + Dolina Tywy koło Gryfina koło –Tywy Dolina ważna ostoja przyrody zachodniopomorskiej Porzeczka czarna Ribes nigrum L. ○ Bluszcz pospolity Hedera helix L. ○ + Kruszyna pospolita Frangula alnus MILL. ○ Barwinek pospolity Vinca minor L. ○ + Marzanka wonna Galium odoratum (L.) SCOP. ○ Przytulia leśna Galium sylvaticum L. + Kalina koralowa Viburnum opulus L. ○ Wiciokrzew pomorski Lonicera periclymenum L. ● + Zerwa kłosowa Phyteuma spicatum L. + Jastrzębiec żmijowcowaty Hieracium echioides LUMN. V Kocanki piaskowe Helichrysum arenarium (L.) MOENCH ○ Konwalia majowa Convallaria majalis L. ○ Śniedek baldaszkowaty Ornithogalum umbellatum L. ● Śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis L. ● I + Buławnik