Słupskie Prace Geograficzne 12 • 2015 Aneta Marek Akademia Pomorska Słupsk [email protected] HIMALAJE JAKO KIERUNEK GEOGRAFICZNY POLSKICH WYPRAW WYSOKOGÓRSKICH DO 1989 ROKU HIMALAYA AS THE GEOGRAPHIC DIRECTION OF POLISH HIGH MOUNTAIN EXPEDITIONS UNTIL 1989 Zarys tre ści : Celem artykułu jest zaprezentowanie wybranych polskich wypraw wysokogór- skich w Himalaje do 1989 r., a wi ęc do okresu rozpoczynaj ącego w Polsce czas wielkich przemian ustrojowo-gospodarczych. Polacy ze wzgl ędów politycznych nie mogli bra ć udzia- łu w pionierskich ekspedycjach w góry najwy ższe przypadaj ących na lata 50. i 60. XX w. Jednak nie zmieniło to ich pó źniejszego podej ścia do działalno ści wysokogórskiej, a ich wy- czyny obserwowane były i szeroko komentowane w środowisku wspinaczy zachodnich. Mi- mo pocz ątkowych ogranicze ń wyjazdowych, dopiero w drugiej połowie lat 70. i w latach 80. ubiegłego wieku Polacy zasłyn ęli w przej ściach najtrudniejszych dróg wspinaczkowych w okresach letnim i zimowym. Słowa kluczowe : Himalaje, ekspedycja wysokogórska Key words : Himalaya, mountain expedition Wst ęp Himalaje to najwy ższy ła ńcuch górski na świecie rozci ągaj ący si ę w połu- dniowej Azji mi ędzy dolinami górnego Indusu i górnej Brahmaputry na północy a Nizin ą Hindusta ńsk ą na południu. Himalaje tworz ą wygi ęty ku południowi łuk, który ograniczony jest dolin ą Indusu na zachodzie i Brahmaputry na wschodzie a Wy żyn ą Tybeta ńsk ą na południu i południowym zachodzie. Długo ść ła ńcucha wy- nosi 2500 km, szeroko ść waha si ę od 200 do 350 km (Makowski 2005; Augustowski i in. 1995). Na terenie Himalajów znajduje si ę 10 szczytów, których wysoko ść prze- kracza 8000 m n.p.m. (ryc. 1). S ą to: Mount Everest (8848 m n.p.m.), Kanczendzon- ga (8586 m n.p.m.), Lhotse (8516 m n.p.m.), Makalu (8485 m n.p.m.), Cho Oyu (8188 m n.p.m.), Dhaulagiri (8167 m n.p.m.), Manaslu (8163 m n.p.m.), Nanga Parbat 47 (8125 m n.p.m.), Annapurna (8091 m n.p.m.) i Sziszapangma (8027 m n.p.m.). Tworz ą one, wraz z czterema głównymi wierzchołkami przekraczaj ącymi wyso- ko ść 8000 m n.p.m. poło żonymi w s ąsiaduj ącym ła ńcuchu Karakorum, tzw. koron ę Himalajów. Pasmo to rozci ąga si ę na terytorium pi ęciu pa ństw: Chin, Indii, Nepalu, Bhutanu i Pakistanu. Literatura, któr ą wykorzystano przy opracowywaniu niniejszego artykułu jest nie- zwykle bogata. Posłu żono si ę głównie notatkami i sprawozdaniami z ekspedycji publi- kowanymi w specjalistycznych czasopismach i ksi ąż kach. Cennymi materiałami wzbo- gacaj ącymi informacje o Himalajach i polskich wyprawach były archiwalia Polskiego Zwi ązku Alpinizmu oraz zbiór dokumentów i map otrzymanych od Jerzego Wali 1. Ryc. 1. Poło żenie głównych wierzchołków powy żej 8000 m n.p.m. w Himalajach (opraco- wanie Małgorzata Wieczorek) Fig. 1. The location of the main peaks over 8000 masl in the Himalayas Pierwsze polskie wyprawy w Himalaje W latach 1950-1964 dokonano pierwszych wej ść na wszystkie o śmiotysi ęczniki poło żone w Himalajach i Karakorum. Polacy w tym czasie w eksploracji gór wyso- kich nie brali udziału. Czynnikiem hamuj ącym rozwój działalno ści wspinaczkowej w górach wysokich w latach 50. XX w. była sytuacja polityczna pa ństwa polskiego (Łojek 2005). Polacy swoje marzenia o zdobywaniu najwy ższych gór spełniali jedy- nie w Tatrach. Konsekwentnie o zmierzaniu w kierunku eksploracji gór wysokich, ——————— 1 Autorka wyra ża serdeczne podzi ękowania Panu Jerzemu Wali za otrzymane materiały historycz- ne i kartograficzne dotycz ące Himalajów i Karakorum. 48 jeszcze przed II wojn ą światow ą, mówił Adam Karpi ński: „Namawiam na K2: góra olbrzymia, obronna, wi ęc tym wi ększa chwała dla narodu, który na niej walczy. Nawet po osi ągni ęciu wierzchołka Everestu b ędzie to pierwsze wej ście na K2 zali- czone do wielkich czynów... Namawiam z całym rozmysłem. Wiem, że Polacy mog ą robi ć wielkie rzeczy – tylko musi przed nimi sta ć wielki cel” (Kurczab 2008). Pierwszym szczytem, który uwzgl ędniano w planach eksploracji, stał si ę K2, dlate- go w 1936 r. powołano Komitet Himalajski Klubu Wysokogórskiego Polskiego To- warzystwa Tatrza ńskiego, na czele którego stan ął entuzjasta wielkiej eksploracji szczytów najwy ższych – Adam Karpi ński (Marek 2009). Głównym zadaniem Komi- tetu było opracowanie planu zdobywania gór w ła ńcuchach Karakorum lub Himala- jów. Plan okazał si ę zbyt ambitny ze wzgl ędu na brak do świadczenia w górach najwy ższych. Sceptycznie do d ąż eń polskich alpinistów odniósł si ę rz ąd indyjski, który odmówił wydania pozwolenia na działalno ść wysokogórsk ą w masywie K2 w Karakorum ze wzgl ędu na pierwsze ństwo wyprawy ameryka ńskiej (Dorawski 1947). Zdecydowano si ę zatem na wej ście na szczyt nieco ni ższy, nieprzekraczaj ący wysoko ści 7500 m n.p.m., który nie wymagał stosowania aparatury tlenowej (Pietra- szek 2003). Na cel wyprawy wybrano szczyt Nanda Devi East (7434 m n.p.m.) w Hima- lajach. Jej wyposa żenie zostało w wi ększo ści zaprojektowane przez Adama Karpi ń- skiego i wykonane w kraju. Skład ekspedycji stanowili: Adam Karpi ński, Stefan Bernadzikiewicz, Jakub Bujak i Janusz Klarner. Po ponadtrzydziestopi ęciodniowej działalno ści w masywie Nanda Devi wierzchołek zdobyli 2 lipca 1939 r. Jakub Bu- jak i Janusz Klarner (Dorawski 1961). Pierwsza polska wyprawa w Himalaje, za- ko ńczona sukcesem, przeniosła nast ępnie swoj ą działalno ść w górne partie lodowca Miram, w rejon masywu Tirsuli (7074 m n.p.m.). Niespodziewanie, 19 lipca 1939 r., w lawinie pod atakowanym szczytem Tirsuli zgin ęli Stefan Bernadzikiewicz i Adam Karpi ński (Wojsznis 1964). Uczestnik tej wyprawy Janusz Klarner wspominał, że „Tirsuli stał si ę najwi ększ ą kl ęsk ą, jak ą mogli śmy ponie ść , Nanda Devi był naszym triumfem najwi ększym” (Kowalewski, Paczkowski 1989). Umiej ętno ści alpinistyczne Polaków na Nanda Devi East zostały docenione przez wielu alpinistów. O skali trudno ści tego szczytu wypowiedział si ę pierwszy zdobywca Mount Everestu, szer- pa Norgay Tenzing, słowami: „ostatnimi laty zapytywano mnie nieraz, która z moich dróg była najtrudniejsza i najbardziej niebezpieczna. Spodziewano si ę usłysze ć Eve- rest. To Nanda Devi East” (Ullman 1957). Spektakularny sukces, jaki odniosła pierwsza polska wyprawa w Himalaje w 1939 r., miał pomóc w wybieraniu tych gór za cel eksploracji w wytyczeniu nowych kierun- ków. Dobr ą pass ę ekspedycji przedwojennych zahamowały wybuch II wojny świa- towej oraz sytuacja polityczna, w jakiej znalazła si ę Polska w okresie powojennym. Przez ponad trzydzie ści lat Himalaje były niedost ępne dla polskich alpinistów. War- to jednak zaznaczy ć, że pomimo ogromnych trudno ści w organizowaniu polskich narodowych wypraw Polacy brali udział w ekspedycjach organizowanych przez al- pinistów innych krajów. Alpejska działalno ść Jerzego Hajdukiewicza została doce- niona przez wspinaczy szwajcarskich. W 1958 r. został on zaproszony do udziału w szwajcarskiej wyprawie na Dhaulagiri (Schweizerische Dhaulagiri Himalaya-Expe- dition). Dwa lata pó źniej, w nast ępnej próbie ataku na Dhaulagiri, udział w ekspedycji zaproponowano Adamowi Skoczylasowi oraz ponownie Jerzemu Hajdukiewiczowi 49 (Eiselin, Forrer 1961). Ten ostatni był równie ż uczestnikiem austriackiej wyprawy na Malubiting (7453 m n.p.m.) 2. Wybrane polskie ekspedycje w Himalaje w latach 70. XX w. Zanim polscy alpini ści wyruszyli w najwy ższe góry świata na podbój szczytów przekraczaj ących 8000 m n.p.m., ju ż w 1973 r. wyruszyła w pasmo Himalajów Lahul wyprawa rekonesansowa Lubelskiego Koła Klubu Wysokogórskiego pod kierownic- twem Zbigniewa Stepka. Ekspedycja ta musiała zmierzy ć si ę z trudnymi warunkami atmosferycznymi i zagro żeniem lawinami, które były powodem tragicznego wypad- ku dwóch uczestników: Zbigniewa Stepka i Andrzeja Grz ązka. Działalno ść alpini- styczna uczestników wyprawy zako ńczyła si ę jedynie zdobyciem szczytów CB 13a (6180 m n.p.m.) przez Zdzisława J. Czarneckiego, Andrzeja Kucypera i Jana Kubita oraz Kunzam (5500 m n.p.m.) przez Jana Kubita i Zbigniewa Nasalskiego oraz Te- res ę Rubinowsk ą i Józefa Płonk ę (Rubinowska, Czarnecki 1975). Jesieni ą 1973 r. w Himalaje Centralne, rejon Langtang Himal, wyruszyła naukowa wyprawa, któr ą kierował doc. Zbigniew Jaworowski. Miała ona na celu badanie ska- żeń atmosfery, co wykonywano, pobieraj ąc próbki lodu ze specjalnie odsłoni ętych partii lodowca, st ąd te ż nie prowadzono działalno ści alpinistycznej (Cielecki 1974). Pasmo Himalajów, przez długi okres niedost ępne dla polskich wypraw, dopiero w 1974 r. okazało si ę pocz ątkiem wielkiej ery zdobywczej Polaków. Wówczas za cel pierwszego powojennego polskiego wyjazdu w te góry wybrano niezdobyty szczyt Kangbachen (7902 m n.p.m.), znajduj ący si ę w masywie Kanczendzongi. W ekspe- dycji pod kierownictwem Piotra Młoteckiego, zorganizowanej przez Polski Klub Górski, udział wzi ęło 16 alpinistów. Zdobycie Kangbachen 26 maja 1974 r. przez grup ę wspinaczy: Wojciecha Bra ńskiego, Wiesława Kłaputa, Marka Malaty ńskiego, Kazimierza Olecha i Zbigniewa Rubinowskiego zwi ększyło dorobek polskiego alpini- zmu i jednocze śnie ugruntowało pozycj ę polskich alpinistów w środowisku mi ędzy- narodowym (Młotecki 1974). Do świadczenie zdobyte podczas wielu wypraw wysokogórskich w górach Azji w latach sze ść dziesi ątych skłoniło polskich himalaistów do wytyczania nowych kie- runków i charakteru wypraw. Ju ż podczas zimowej wyprawy na Noszak w Hinduku- szu Polacy udowodnili, że eksploracja gór w sezonie zimowym mo że sta ć si ę now ą form ą aktywno ści górskiej. Andrzej Zawada wspominał, że „[...] nale ży konkurowa ć ze szczytowymi osi ągni ęciami alpinizmu światowego, a nie trzyma ć si ę tylko swego podwórka. Gdyby tak było, mogliby śmy jeszcze wielokrotnie rozwi ązywa ć drobne problemy, dokonuj ąc czego ś tylko o stopie ń lepszego od dotychczasowych osi ągni ęć . Dlatego uwa żałem, że trzeba przeskoczy ć pewien etap, nie goni ć najlepszych, tylko od razu zrobi ć co ś nowego, czego nikt na świecie jeszcze nie robił” (Matuszewska 2003).