Dodatek: płyta DVD z filmem „Było sobie miasteczko” NR 7–8 (116–117) lipiec–sierpień 2010 BIULETYNBIULETYN INSTYTUTUINSTYTUTU PAMIĘCIPAMIĘCI NARODOWEJNARODOWEJ POLACY–UKRAIŃCY TRUDNA PRZESZŁOŚĆ numer indeksu 374431 nakład 10000 egz. cena 8 zł (w tym 0% VAT) ODDZIAŁY IPN ADRESY I TELEFONY BIAŁYSTOK ul. Warsz ta to wa 1a, 15-637 Białystok tel. (0-85) 664 57 03 GDAŃSK ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia tel. (0-58) 660 67 00 KATOWICE ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice tel. (0-32) 609 98 40 KRAKÓW ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków tel. (0-12) 421 11 00 LUBLIN ul. Szewska 2, 20-086 Lublin tel. (0-81) 536 34 01 ŁÓDŹ ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź tel. (0-42) 616 27 45 POZNAŃ ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań tel. (0-61) 835 69 00 RZESZÓW ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów tel. (0-17) 860 60 18 SZCZECIN ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin tel. (0-91) 484 98 00 WARSZAWA ul. Chłodna 51, 00-867 Warszawa tel. (0-22) 526 19 20 WROCŁAW ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław tel. (0-71) 326 76 00 BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący, Marek Gałęzowski, Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Agnieszka Łuczak Filip Musiał, Barbara Polak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wójtowicz, Piotr Życieński Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), [email protected] Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), [email protected] Andrzej Sujka – sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-39), [email protected] Piotr Życieński – fotograf (tel. 0-22 431-83-95), [email protected] sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 0-22 431-83-47), [email protected] Projekt grafi czny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak; łamanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa www.ipn.gov.pl Druk: Legra Sp. z o.o., ul. Rybitwy 15, 30-716 Kraków BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ N R 7– 8 ( 116 –117 ) LIPIEC–SIERPIEŃ 2010 SPIS TREŚCI KOMENTARZE HISTORYCZNE Michał Klimecki – Ojczyzna dwóch narodów. Polsko-ukraińska wojna o Galicję Wschodnią (1918–1919) ....................................................................... 2 Zbigniew Karpus – Ukraiński sojusznik Polski w wojnie 1920 roku. Walka oddziałów Ukraińskiej Republiki Ludowej u boku Wojska Polskiego i ich dalsze losy ....................................................... 16 Bogumił Grott – Ukraiński nacjonalizm a polska polityka wobec Ukrainy i Ukraińców ................................................................................. 34 Lucyna Kulińska – Działalność terrorystyczna ukraińskich organizacji nacjonalistycznych w Polsce w okresie międzywojennym ............................ 41 Ewa Siemaszko – Przemiany relacji polsko-ukraińskich od połowy lat trzydziestych do II wojny światowej ....................................... 58 Tomasz Bereza – Sowieci – Ukraińcy – Polacy. Rejon sieniawski 1939–1941 ............................................................................... 70 Ewa Siemaszko – Bilans zbrodni ..................................................................................... 77 Dariusz Faszcza – Polskie Państwo Podziemne na Wołyniu 1939–1944 ................ 95 Sławomir Kalbarczyk – Martyrologia Polaków w więzieniu przy ulicy Łąckiego we Lwowie w latach II wojny światowej .................... 108 Kazimierz Krajewski – Ukraińskie miejsca pamięci narodowej na terenie Polski .. 118 RELACJE I WSPOMNIENIA Marian Sikorski – Ukrainiec powiedział: „Zabiję was” ........................................... 138 Edward Szpringel (Szpryngiel) – Bóg nas uratował ......................................................... 142 Leokadia Janeczko – „Wystrzelajcie nas, tylko nie mordujcie!” ............................. 149 REPORTAŻ Andrzej W. Kaczorowski – Stanisława Vincenza powrót na Huculszczyznę................ 152 Leon Popek – Postawić im krzyże. Pielgrzymka do grobów kapłanów łuckich... 160 Kazimierz Krajewski, Jacek Pawłowicz – Ostra Brama 2010 ............................................ 165 ZMARLI Piotr Szubarczyk – Ksiądz prałat Henryk Jankowski (1936–2010)........................ 174 Jan Olaszek – Oaza opozycji. Ks. Leon Kantorski i jego parafi a w Podkowie Leśnej .................................................................... 183 Henryk Marczak – Kazimierz Bednarski (1945–2010) ............................................. 188 Janusz Guttner – Aneta Naszyńska (1958–2010) ..................................................... 190 WYDARZENIA .......................................................................................................... 192 Na okładce: str. I – pomnik Adama Mickiewicza we Lwowie, fot. J.M. Ruman; str. IV – Fronton archikatedralnego greckokatolickiego soboru św. Jura we Lwowie, fot. J.M. Ruman MICHAŁ KLIMECKI OJCZYZNA DWÓCH NARODÓW POLSKO-UKRAIŃSKA WOJNA O GALICJĘ WSCHODNIĄ (1918–1919) Rozpoczęta w listopadzie 1918 r. polsko-ukraińska wojna o przy- szłość Galicji (Małopolski) Wschodniej była pierwszą z kilku, jaką stoczyła budująca swoje granice odradzająca się Polska. Mieściła się w programie przywrócenia terytoriów, które polskie społeczeństwo uważało za część swojego dziedzictwa historycznego i gospodar- czego. Natomiast dla Ukraińców stała się jednym z kilku działań (częściowo sprzecznych ze sobą, a tylko częściowo uzupełniających KOMENTARZE HISTORYCZNE KOMENTARZE się) mających przynieść budowę państwa. Głównym ukraińskim ośrodkiem państwotwórczym stał się w 1917 r. Kijów, stolica prawo- sławnej Ukrainy Naddnieprzańskiej. Początkowo jego przywódcy postrzegali swoją ojczyznę jako autonomiczną część zdemokratyzowanej Rosji. Listopadowy przewrót w Piotrogrodzie i rozpędzenie przez bolszewików Konstytuanty wymusiły na rezydującej w Kijowie Ukraińskiej Centralnej Radzie ogłoszenie 9 stycznia 1918 r. IV Uniwersałem suwerenności Ukraińskiej Re- publiki Ludowej. Przyznawał to obdarzony wielkim autorytetem polityk i historyk Mychajło Hruszewśkyj: „Byliśmy konsekwentnymi federalistami, ale warunki spowodowały, że staliśmy się niepodległą, niezależną republiką”1. Natomiast w Charkowie na początku 1918 r. wyłoniły się struktury Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Rad, wiążącej swój byt z Rosyjską Fede- racyjną Socjalistyczną Republiką Rad. Rezolucja podjęta na I zjeździe Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy, odbytym w lipcu 1918 r. w Moskwie, stwierdzała: „W sprawie wzajem- nych stosunków Ukrainy i Rosji, oddzielenie Ukrainy od Rosji jest niemożliwe [...] i KP(b)U powinna walczyć o rewolucyjne zjednoczenie obu państw na płaszczyźnie proletariackiego centralizmu w granicach Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki radzieckiej”2. Ko- munistyczna Partia (bolszewików) Ukrainy kreowała się na niezależną partię polityczną. W rze- czywistości posiadała uprawnienia gubernialnej organizacji Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików). Jej Komitet Centralny uznawał się za podporządkowany KC RKP(b). Latem 1918 r. liczyła ok. 4,5 tys. członków, w tym jedynie 7 proc. Ukraińców. Trzecim ośrodkiem ukraińskich działań stał się Lwów, stolica austriackiego kraju koron- nego Galicji. Ukraińscy poddani Habsburgów z lojalności wobec tronu czynili argument na rzecz wyodrębnienia Galicji Wschodniej w nowy kraj koronny o ukraińskim charakterze na- rodowym. Nie wysłali delegacji do Rzymu na odbywający się tam w kwietniu 1918 r. kon- gres narodów uciskanych przez Austro-Węgry. Polaków reprezentowali m.in. Marian Seyda i Konstanty Skirmunt. Dopiero w 1918 r. elity greckokatolickiego społeczeństwa ukraińskie- go Galicji podjęły działania na rzecz budowy własnego państwa. Jego granicami zamierzały objąć austriacką wschodnią Galicję i Bukowinę oraz węgierską Ruś Zakarpacką. Stosunki narodowościowe i gospodarcze w Galicji dawały przewagę społeczeństwu pol- skiemu. Ze statystyk odnoszących się do 1910 r. wynika, że obszar tego kraju zamieszkiwało 1 Cyt. za: M. Waldenberg, Kwestie narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 1992, s. 35. 2 Cyt. za: O. Rublow, O. Rejent, Ukrajinśki wyzwolni zmahannia 1917–1921, Kyjiw 1999, s. 192–193. 2 ok. 7 980 500 ludzi, w tym 4 672 500 posługujących się językiem polskim, 3 208 100 języ- HI KOMENTARZE kiem ukraińskim, 90 100 językiem niemieckim, a 9800 innymi językami. Należy tu poczynić uwagę, że urzędnicy przeprowadzający spis nie uznali języka używanego przez Żydów. Zu- bożali tym statystyczny obraz kraju, gdyż 871 900 jego mieszkańców deklarowało wyznanie mojżeszowe. Jeśli to uwzględnimy, otrzymamy daleko idące korekty w ofi cjalnym składzie narodowościowym Galicji. Przedstawiał się on następująco: Polacy: 47,6 proc. ludności; Ukraińcy: 40,3 proc. ludności; Żydzi: 10,9 proc. ludności; STO Niemcy i inni: 1,2 proc. ludności3. RYCZ Natomiast w Galicji Wschodniej mieszkało 5337 tys. ludzi, w tym: 3791 tys. Ukraińców (71,1 proc.), 770 tys. Polaków (14,4 proc.) i 660 tys. Żydów (12,4 proc.). Polacy stanowili większość w miastach. Lwów miał ok. 206 tys. mieszkańców. Ponad 105 tys. tworzyło spo- NE łeczność polską, 57 tys. – żydowską, a 39 tys. – ukraińską. Polacy i Ukraińcy nie tworzy- li w mieście narodowych enklaw. Swoje najważniejsze instytucje lokowali w śródmieściu, często obok siebie. Katolickie cmentarze – Łyczakowski i znacznie skromniejszy Janowski – były miejscami spoczynku przedstawicieli obu narodów. Galicja należała do najbiedniejszych regionów Europy. W latach 1911–1913 dochód na- rodowy wynosił na jednego mieszkańca ok. 230 koron, natomiast w Siedmiogrodzie – 260 koron, na Słowacji