T.C. MARDİN ARTUKLU ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MİMARLIK ANABİLİM DALI Doktora Tezi VERNAKÜLER VE BAĞLANTILI KAVRAMLAR KAPSAMINDA TÜRKİYE'DE MİMARLIK Aslıhan Ece PAKÖZ Tez Danışmanı Prof. Dr. A. Uğur TANYELİ Mardin 2017 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ................................................................................................................................... iv ÖZET ....................................................................................................................................... v ABSTRACT ............................................................................................................................ vi GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1 1. VERNAKÜLER VE BAĞLANTILI KAVRAMLAR ........................................................ 6 1.1. Vernaküler Mimarlık ......................................................................................................... 7 1.2. Sivil Mimari ..................................................................................................................... 10 1.3. Geleneksel Mimarlık ........................................................................................................ 13 1.4. Yerel Mimarlık ................................................................................................................. 17 1.5. Türk Evi ........................................................................................................................... 21 1.6. Osmanlı Evi ..................................................................................................................... 24 1.7. Halk Yapı Sanatı .............................................................................................................. 27 2. MİMARLIK ALANINDA VERNAKÜLERE YAKLAŞIM ............................................ 31 2.1. Vernaküler Üzerine Yazan Aktörlerin Görüşleri ............................................................. 31 2.1.1. Sedad Hakkı Eldem ...................................................................................................... 33 2.1.2. Erdem Aksoy ............................................................................................................... 57 2.1.3. Önder Küçükerman ...................................................................................................... 66 2.1.4. Ayda Arel ..................................................................................................................... 76 2.1.5. Cengiz Bektaş .............................................................................................................. 80 2.1.6. Doğan Kuban ............................................................................................................... 92 2.2. Bölüm Değerlendirmesi ................................................................................................. 112 3. TÜRKİYE'DE VERNAKÜLER KAVRAMININ İNŞASI ............................................. 120 3.1. Milliyetçiliğin Doğuşu ................................................................................................... 121 3.2. Kökensizlik Paranoyası .................................................................................................. 124 3.3. Kimliksizlik Paranoyası ................................................................................................. 127 3.4. Toplumsal Bütünlüğün Yıkımı Paranoyası .................................................................... 130 3.5. Mahremiyetin Yıkımı Paranoyası .................................................................................. 133 3.6. Çevrenin Estetik Bozulması Paranoyası ........................................................................ 136 3.7. Deprem Paronayası ........................................................................................................ 139 3.8. İmge Ticareti Olarak Turizm ......................................................................................... 141 SONUÇ ................................................................................................................................ 144 KAYNAKÇA ....................................................................................................................... 149 ÖZGEÇMİŞ ......................................................................................................................... 161 ÖNSÖZ Doktora eğitim sürecim, benim için mimarlığı ve dünyayı kavrama biçimimin değiştiği bir dönem oldu. Bu süreci yaşadığım için mutluyum. Bunun için teşekkür etmem gereken bir çok kişi var. Öncelikle tezin konusuna olumlu yaklaşımıyla çalışma motivasyonumu artıran, yorumlarıyla tezin şekillenmesini sağlayan, görüşleri benim için ufuk açıcı olan danışmanım Uğur Tanyeli'ye çok teşekkür etmek istiyorum. Tezimle ilgili bana her zaman destek olan ve farklı bir bakış açısı kazanmamı sağlayan Bülent Diken'e, teze katkıları ile birlikte Atina Ulusal Teknik Üniversitesi ile çalışma yapmamı destekleyen ve böylece tez yazma sürecine de girmemi sağlayan Pelin Tan'a, değerli katkıları için Bülent Tanju'ya, Zeynep Ataş'a ve Murat Çağlayan'a ve her zaman olduğu gibi bu tez döneminde de bana destek oldukları için aileme ve arkadaşlarıma çok teşekkür ederim. Bu tezi, sevgili annem Çiğdem Paköz'e armağan ediyorum. Temmuz 2017 iv ÖZET Doktora Tezi VERNAKÜLER VE BAĞLANTILI KAVRAMLAR KAPSAMINDA TÜRKİYE'DE MİMARLIK Aslıhan Ece PAKÖZ Mardin Artuklu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı 2017: 161 Sayfa Bu çalışmanın temel meselesini Türkiye'de halk mimarisi, Türk evi, Osmanlı evi, Anadolu evi, sivil mimari vb. gibi terimlerle adlandırılan geleneksel konut mimarlığının erken 20. yüzyıldan beri historiyografik söylemlerde nasıl inşa edildiğini tartışmak oluşturmaktadır. Söz konusu terimlerin hemen hepsi, ne arkitektonik, ne de barınma kültürü eksenli kurulmuş olmayan söylemlere işaret etmektedir. Vernaküler terimi ise, diğerlerine oranla ülkedeki siyasal tartışmalara daha az referans vermesi nedeniyle, tüm bu söylemlere konu oluşturan mimarlık ürünlerini genelde nitelemesi için seçilmiştir. Vernaküler kavramının dışında kalan konuya ilişkin terimler, Türkiye'deki siyasal ve ideolojik tartışmalarla sıkı biçimde bağlantılı gözükürler. Hepsinde de geleneksel konut mimarisinin kültüralist, iklimsel ve tarihsel determinizm olarak adlandırılabilecek bakış açılarıyla ele alındığı ve açıklandığı söylenebilir. Hatta, bu terimlerin her birinin farklı siyasal iktidar tahayyülleri kurmaya yönelik arayışlarla ilişkili olduğu da farkedilmektedir. Çalışmada, Türkiye'de vernaküler konut söylemleri aracılığıyla kurulan siyasal iktidar tahayyüllerini vareden en önemli öğenin "özcülük" olduğu saptanmıştır. Özcülük merkezli söylemler, sürekli değişen dünyada hep sabit kalan, değişime direnen bir öz arayışına işaret etmektedir. Bu durum değişimi durdurmak ve çeşitliliği görmezden gelmek istemekle eşanlamlıdır. Konut tarihi söylemlerinde egemen olan yaklaşım çerçevesinde vernakülerin tarihselliği inkar edilmekte, yaygın bir çeşitlilik gösteren konut mimarlıkları sürekli olarak türdeşlik gösterdikleri iddiasıyla açıklanmaya çalışılmaktadır. Çok sayıda örnekte, vernaküler kavramının, geleneksel domestik dünyanın ne olduğunun araştırılmasından çok, toplumun disipliner bir bütün olarak yeniden inşa edilmesine yönelik bir arayışa işaret ettiği görülmüştür. Vernaküler söylemleri aracılığıyla bir zamanlar mevcutken yitirilmiş, ancak özlenen bir muhayyel geçmiş anlatılarak, aslında kurulması talep edilen –farklı siyasal ideolojilere göre farklılaşan- bugünler tarif edilmektedir. Böyle bakıldığında, vernaküler mimarlık, herkesin önceden belirlenmiş kurallara tartışmasız uyduğu, kimlik bütünlüğü gösteren, aşınmaz bir disiplin rejimi inşa etme hayalinin kurucu araçlarından biri haline gelmektedir. Anahtar Kelimeler: Vernaküler mimarlık, konut mimarlığı, özcülük, toplumsal determinizm. v ABSTRACT Phd Thesis ARCHITECTURE IN TURKEY WITHIN THE SCOPE OF VERNACULAR AND RELEVANT CONCEPTS Aslıhan Ece PAKÖZ Mardin Artuklu University Graduate School of Natural and Aplplied Sciences Architecture 2017: 161 Pages The basic issue of this research is based on discussing about how traditional residence architecture called terms such as public architecture in Turkey, Turkish house, Ottoman house, Anatolian house, civil architecture, etc. has been built in historiographic discourses dating from the beginning of 20th century. Almost all of the relevant terms represent neither architectonic nor sheltering culture focused discourses. Since the vernacular term gives less references to political discussions in any country, comparing to others, it is chosen to generally characterise architecture products being subjects of all these discourses. Except for the vernacular concept, the issue related terms seem to be closely associated with political and ideoogical discussions in Turkey. In all of these, traditional residence architecture is considered to be dealt in view points called culturalist, climatic and historical determinism. Even each one of these terms are noticed to be related with searches for establishing different political power opinions. In this research, the most significant element which creates political power opinions with vernacular residence discourses in Turkey, is regarded to be “essentialism”. Essentialism-centered discourses represent searches for essence commonly flexible, resistant to changes in the continuously changing world.