Ekologia krajobrazu widokowe, one prowadz ñ wzrok Wstêp wizualnych u Ĕytkowników terenu Introduction w postaci widoku osiowego na domi- nanty krajobrazowe. W czytaniu kra- Gmina wiejska Ostróda jest jobrazu ich rola jest zatem kluczowa. jedn ñ z najwi ökszych gmin woje- WspóäczeĈnie traktowane sñ jednak wództwa warmi þsko -mazurskiego. cz östo jako trasa do pokonania – im Zajmuje teren o powierzchni 401 szybciej i bezpieczniej, tym lepiej. 2 km , zamieszkuje j ñ ponad 15 tys. Przy projektowaniu nowych szla- osób. W jej granicach administracyj- ków lub przebudowie istniej ñcych nych po äoĔone s ñ 32 wsie. Obszar zauwa Ĕalna jest ponadto margina- ten posiada bardzo zró Ĕnicowany lizacja aspektu ochrony krajobrazu krajobraz. W pó änocno -wschodniej, pasa drogowego wraz z najbli Ĕszym równinnej cz öĈ ci, znajdujñ si ö roz- otoczeniem. Aleja przydroĔna pe äni leg äe kompleksy le Ĉne oraz jeziora rolö pirata drogowego, pachnica d ö- polodowcowe po äñ czone kana äami bowa ( Osmoderma eremita ) w niej i rzekami. Cz öĈè Ĉrodkowa to wyso- wyst öpuj ñca – najwi ökszego wroga czyzna moreny dennej o typowo fali- „drogowców”. Czy wszödzie? stej powierzchni. Po äudniowe rejony Celem pracy jest przedstawienie to obszar bardzo pofaädowany. Wy- przemian, jakie nastñpi äy w uk äadzie st öpujñ tu liczne wzniesienia, w tym komunikacyjnym gminy, ukazanie najwyĔsze na ca äym Pojezierzu Ma- jaki wp äyw miaäy one na kszta ätowa- zurskim – Góra Dylewska. Walory nie krajobrazu oraz zaproponowanie przyrodnicze, kulturowe, historyczne wytycznych do ksztaätowana uk äadu i krajobrazowe spowodowaäy, Ĕe na komunikacyjnego gminy wiejskiej terenie gminy wystöpuje szereg form Ostróda. ochrony krajobrazu kulturowego. Przekszta³cenia uk³adu Przekszta³cenia i ich wp³yw komunikacyjnego krajobrazu na kszta³towanie wiejskiej Ostróda gminy Mariusz Antolak Wa Ĕnym elementem krajobrazu kulturowego okolicy jest rozbudo- Metoda badañ Transformations of the wany uk äad komunikacyjny dzielñcy przestrzeþ na wn ötrza krajobrazowe Research method Road, Railway and oraz pe äni ñcy rolö szkieletu kompo- Jako teren bada þ obrano ob- Waterway Network zycyjnego krajobrazów kszta ätowa- szar gminy Ostróda w obecnych nych r ökñ cz äowieka. Drogi pe äni ñ granicach administracyjnych. Prace and their Influence rolö istotnych osi kompozycyjnych, terenowe polega äy na inwentaryzacji on the Landscape ich przeciöcia okreĈlajñ punkty w ö- istniej ñcych uk äadów komunikacyj- zäowe. To z dróg najcz öĈ ciej czytamy nych, uaktualnieniu map topograficz- Management in the krajobraz (w zasi ögu widoczno Ĉci). nych terenu opracowania i dokumen- Wzd äuĔ nich znajduj ñ si ö interesu- tacji fotograficznej. Przeprowadzono Rural Commune of jñce ci ñgi widokowe, na ich trasie je w latach 2010 -2011. Prace kame- Ostróda cz östo zlokalizowane s ñ punkty ralne polega äy na zdigitalizowaniu 23 Ryc. 1. Ukäad komunikacyjny i obszary zabudowane na terenie gminy Ostróda w latach 30. XX wieku (oprac. M. Antolak) Fig. 1. Roads, railways, waterways and developed areas in the commune of Ostróda in the 1930s. (by M. Antolak) danych wej Ĉciowych pozyskanych – Ostróda – Olsztyn; Pas äö k – Ostróda Wschodnich (g äówne sp äyw drewna, z inwentaryzacji terenowej, map – D ñbrówno – Dzia ädowo – Rywocin; skór i produktów rolnych). Towary te topograficznych z lat 30. oraz 60. Mi äom äyn – Ostróda – Olsztynek. do tej pory sp äawiane by äy Drw öcñ XX w. Wynikiem prac by äo porówna- W wieku XVII znacznie poprawi ä si ö i Wis äñ do Gda þska z pomini öciem nie historycznej i wspó äczesnej sieci stan dróg, du Ĕego znaczenia nabraäy wa Ĕnego o Ĉrodka gospodarczego, komunikacyjnej gminy. Przeanali- gäówne ci ñgi komunikacyjne. Drogi jakim by ä Elbl ñg. Niestety okres in- zowano uk äady drogowe, kolejowe bite i kana äy zmniejsza äy odleg äoĈci tensywnego ruchu na kanale bardzo oraz wodne. W badania w äñ czono i o Ĕywia äy handel. Na pocz ñtku szybko minñä . Du Ĕñ konkurencj ñ dla techniki GIS (ang. Geographic Infor- XIX w. na obszarze Prus na 100 km 2 obiektu byä rozwój sieci kolejowej. mation System – Systemy Informacji przypada äo 4 km dróg utwardzonych. Rozbudowa i modernizacja Geograficznej), pozwalaj ñce uzyska è W okresie przed II wojn ñ Ĉwiatowñ transportu lñdowego w XIX w. prze- ca äoĈciowy obraz zmieniajñcych si ö na obszarze Prus Wschodnich g ö- biega äa pod znakiem budownictwa relacji przestrzennych. Ko þcowym sto Ĉè dróg twardych wynosi äa 28,5 kolejowego. Z uwagi na ukszta ätowa- etapem prac by äo okre Ĉlenie wy- km/100km2. Dla porównania w Pol- nie terenu linie kolejowe prowadzo- tycznych do kszta ätowania uk äadu sce wska Ēnik powy Ĕszy wynosi ä ne by äy w bardzo trudnych warun- komunikacyjnego obszaru gminy. 16,25. Tak g östa sie è drogowa zosta äa kach terenowych. Niejednokrotnie stworzona z uwagi na strategiczne wymaga äo to budowy wiaduktów, znaczenie regionu, a nie potrzeby mostów czy nasypów. Do roku Historyczny uk³ad administracyjne i gospodarcze. 1917 na terenie Prus Wschodnich komunikacyjny Analiza map pochodz ñcych wybudowano oko äo 2600 km linii z lat 30. XX wieku wykaza äa, Ĕe kolejowych. Budowa kolei na terenie The historical pattern of roads system dróg na terenie gminy by ä gminy Ostróda trwa äa oko äo 40 -tu Od wieków przez obszar gminy rozbudowany i swoim zasi ögiem lat. Pierwszy odcinek: Jab äonowo przebiega äy wa Ĕne dla regionu szlaki terytorialnym pokrywa ä praktycznie Pomorskie – Biskupiec Pomorski – handlowo -komunikacyjne, Ostró- równomiernie obszar opracowania. Iäawa – Ostróda oddany zosta ä do da natomiast by äa mniej istotnym Gäówne drogi ci ñgn öä y si ö na d äugo- uĔytku w 1872 roku. Przed äuĔenie tej wözäem komunikacyjnym. G äówny Ĉci 236 km, drogi o ni Ĕszej kategorii trasy w kierunku Olsztyna wykonano szlak drogowy äñ cz ñcy obecnie zajmowa äy d äugo Ĉè 610 km, drogi rok pó Ēniej. Kolejny odcinek: Elblñg Gdaþsk z Warszaw ñ omija ä niegdy Ĉ gruntowe (w tym le Ĉne) natomiast – My Ĉlice – Mi äom äyn – Ostróda (XVI -XVIII w.) teren gminy, biegnñc 805 km. uko þczono w1893 r. Rok pó Ēniej przez Susz, I äaw ö, Lubaw ö, Rybno W XIX wieku wi ökszego zna- po äñ czono kolej ñ Ostród ö z Olsztyn- i Dzia ädowo. Bocznym odga äö zie- czenia nabra äy drogi wodne. Na kiem. Ostatnim etapem, uko þczonym niem tego traktu by äa natomiast droga terenie gminy znajduje si ö fragment w 1910 r. by äa linia: Samborowo – z Dzierzgonia przez Zalewo, Mi äom- „Kanaäu wodnego na trasie Ostróda- Uzdowo – Turza Wielka [ Dziedzic- äyn, Ostród ö, Szyldak, Rychnowo, -Elblñg (z odga äö zieniem do Iäawy)” two kulturowe … 2009]. Wtedy te Ĕ Januszkowo, äñ cz ñc si ö z g äównym wybudowanego w latach 1845 -1860. däugoĈè linii kolejowych na terenie traktem w M äawie. Na terenie gminy Kanaä wytyczony zosta ä przez tereny gminy by äa najd äuĔsza i wynosi äa ok. wyst öpowa äy ponadto drugorz ödne o duĔych walorach krajobrazowych 64 km. W czasie II wojny Ĉwiatowej ci ñgi drogowe: Gda þsk – Pas äö k – [G ñsowska 2009]. Idea powstania zniszczeniu uleg äa du Ĕa cz öĈè linii Morñg – Ostróda; Grudzi ñdz – I äawa kanaäu to dogodne po äñ czenie wod- kolejowych. Wielu z nich – w tym ne do celów gospodarczych Prus trasy äñ cz ñcej Ostród ö z Olsztynkiem 24 3/2011 oraz Samborowo z Turz ñ Wielk ñ – zyskaä now ñ jako Ĉè . Przekszta äcenia Ĉciwy, a drzewa dzi öki poprawnie nie odbudowano. Na trasie Elblñg – by äy znacz ñce. W kszta ätowaniu prowadzonym zabiegom piel ögna- Ostróda w 1945 r. nast ñpi ä demonta Ĕ struktury komunikacyjnej brakuje cyjnym sñ w dobrej kondycji i maj ñ szyn oraz wywiezienie ich do ZSRR przypadkowo Ĉci, zauwa Ĕalna jest prawid äowo wykszta äcone korony. [Misztal 1983]. Ocalono jedynie dba äoĈè o szczegó äy. Ci ñgi obsa- Aleje tworzy äy os äon ö przed s äoþcem, odcinek äñ cz ñcy Mi äom äyn z Ostró- dzano w wi ökszoĈci alejami drzew, wiatrem, Ĉniegiem, by äy pomocne dñ, który funkcjonowa ä do lat 90. XX które do dnia dzisiejszego stanowiñ w realizacji celów militarnych, zwi ñ- wieku [http://www.kolej.one.pl]. o jako Ĉci tej przestrzeni. Stan za- zanych z przemarszami wojsk, po- Krajobraz dzi öki rozwojowi chowania drzew jest zadowalajñcy, prawia äy orientacj ö w terenie, a tak Ĕe göstej sieci uk äadu komunikacyjnego dobór gatunkowy okaza ä si ö w äa- pe äni äy funkcje utylitarne (nasadzenia 25 Ryc. 2. Wspóäczesny ukäad komunikacyjny oraz obszary zabudowane wystöpujñce na terenie gminy Ostróda (oprac. M. Antolak) Fig. 2. The contemporary road, railway and waterway network as well as developed areas in the commune of Ostróda (by M. Antolak) drzew owocowych). Na terenie gmi- gu rozciñgajñ si ö z niej interesuj ñce przestrze þ na mniejsze jednostki kra- ny zauwaĔalny jest ponadto wysoki widoki na urozmaicony krajobraz jobrazowe. Cz öĈè z nich, ze wzgl ödu kunszt wprowadzanej infrastruktury polodowcowy (ryc. 1). Nast öpnie na wysokie walory krajobrazowe technicznej, w tym urz ñdzeþ hydro- prowadzi ona przez zurbanizowane zosta äa uwzgl ödniona w projekcie technicznych. U Ĕywane materia äy i niezbyt interesuj ñce pod wzgl ödem Gminnej Ewidencji Zabytków [Pro- charakteryzuj ñ si ö du Ĕñ trwa äoĈci ñ. krajobrazowym obszary miejskie. jekt 2011]. Najcenniejsze aleje znaj- Mimo braku konserwacji w wielu Swój bieg na terenie gminy ko þczy duj ñ si ö w wi ökszo Ĉci przypadków miejscach zachowa äy si ö do dnia na obszarach le Ĉnych. Droga krajowa wzd äuĔ dróg powiatowych: 1245N dzisiejszego dobrze zachowane frag- nr 16 biegnie w kierunku wschód- – Zwierzewo -Lubajny, 1243N – menty brukowanych dróg. -zachód przez Samborowo, Wir- Lichtajny -Grabin, 1922N – Kraplewo- wajdy, Tyrowo, Ostródö w kierunku -Lichtajny, 1216N – Ryn -Bednarki, Starych Jab äonek. Najciekawsze ci ñgi 1216N – Pietrzwa äd -Zaj ñczki, Wspó³czesny uk³ad widokowe rozpo Ĉcieraj ñ si ö na jej 1232N – Wirwajdy -Ostrowin, komunikacyjny trasie pomi ödzy Wirwajdami a Ty- 1233N – Wirwajdy -Wygoda, 1235N rowem oraz w dolinie Drw öcy na – Smykówko -Klonowo, 1239N – A contemporary grid of roads, wysokoĈci Lubajn i Idzbarka.