KWARTALNIK O TRADYCJI I CHWALE POLSKIEGO ORĘŻA ŻYCIORYSY HEROICZNE Człowiek sumienia PŁK JAN MALISZEWSKI JÁNOS ESTERHÁZY Dowódca doskonały NR 3 (15) 2020 CENA 9,99 ZŁ (w tym 8% VAT) www.polska-zbrojna.pl ISSN 2543-8735 Z DZIEJÓW CHWAŁY Bolesław Kontrym Gen. August Emil Fieldorf Stał prosto, o łaskę nie prosił „Żmudzin” od Armii Czerwonej do Armii Krajowej Z DZIEJÓW HAŃBY Helena Wolińska Czerwona prokurator Czy desant żołnierzy gen. Stanisława Sosabowskiego na pomoc walczącej Warszawie LIKWIDACJA był jednak możliwy? PO NIEMIECKU Zagłada więzienia w Radogoszczu WRZESIEŃ '39 Czy można było uniknąć wojny na dwa fronty? NA POCZĄTEK 3 ANNA PUTKIEWICZ REDAKTOR NACZELNY CO WAM Z TEGO, SKORO MACIE TAKICH SĄSIADÓW JAK MY I NIEMCY. NIKT NIE MA LITOŚCI DLA SŁABSZYCH. POŁYKAJĄ WAS REKINY ierwszego sierpnia 1938 roku wśród pasażerów transatlantyku „Batory” znajdowała się polska delegacja. Przyjemną podróż dyplomatów udających się do Kopenhagi zakłóciła depesza, którą otrzymał minister Józef Beck. Dotyczyła Czechosłowacji Pzagrożonej poważnie wkroczeniem wojsk niemieckich. Kazimierz Krasicki, ówczesny sekretarz ministra, przytacza w swych wspomnie- niach wyrażoną wówczas opinię szefa polskiego MSZ, że wojna wybuch- nie z całą pewnością, „a wówczas cała Polska spłonie, a z nią pół Euro- FOT. CEZARY POMYKAŁO FOT. py”. Na przytomne pytanie młodego urzędnika, czy nie można zatem połączyć swych sił z Niemcami lub Rosją, by uniknąć tragicznego scena- riusza, Beck odrzekł: „Niemcy żądają zagwarantowania przemarszu wojsk III Rzeszy na Rosję Sowiecką, a Sowietom musielibyśmy dać bazy na naszym terytorium. Gdy raz obce wojska wkroczą do kraju, jest to równoznaczne z utratą niepodległości. (…). Opinia kraju byłaby podzielona, a naród polski rozbity”. Rok po tej rozmowie na terytorium Polski wkroczyły armie obu mocarstw. Naród został rozbity, a opinia kraju podzielona jest po dziś dzień. Już ponad 80 lat nurtuje nas pytanie, czy Polska miała inną drogę niż tą, którą zdecydowała się pójść na wojnę w 1939 roku? Prezentujemy Państwu dwa punkty widzenia – prof. Mariusz Wołos analizuje kurs przyjęty przez polskich polityków i scena- riusz, który znamy, natomiast dr Krzysztof Rak idzie tropem pytania zadanego polskiemu ministro- wi spraw zagranicznych przez jego sekretarza. W przytoczonej rozmowie Krasickiego z Beckiem minister nakreślił dalej ogólny scenariusz polskiej racji stanu na czas „W”: „Nasza armia około miliona powinna dać pierwszy opór. To będzie bilet wizytowy naszej niepodległości. Potem powinniśmy czekać końca wojny, zachowując nasz wielki dorobek dwudziestu lat, jakim jest młodzież”. Założenie było ze wszech miar słuszne, tyle tylko, że w tym czasie przemysł zbrojeniowy III Rzeszy deklasował poziom uzbrojenia wszystkich na- szych sojuszników razem wziętych. Minister Józef Beck wskazał największy potencjał naszego pań- stwa, jakim była patriotyczna młodzież. Jego tragiczny los i przedwczesna śmierć na obczyźnie oszczędziły mu oglądania z oddali stopniowej zagłady tego wspaniałego pokolenia. Za kilka lat w piekle Gułagu gorzko wybrzmi echo pobożnych życzeń ministra: „Jesteście szaleni Polacy, zawsze umieracie za ojczyznę” – Anna Adolfówna, dziennikarka z Leningradu z sympatią i zdziwieniem patrzy na Fullę Horak, polską współwięźniarkę. Ta przedstawicielka lwowskiej inteligencji, postać bardzo zresztą ciekawa i tajemnicza, próbuje wyjaśniać naturalne dążenia człowieka wewnętrznie wolnego, co tamta punktuje prostą diagnozą: „Co wam z tego, skoro macie takich sąsiadów jak my i Niemcy. Nikt nie ma litości dla słabszych. Połykają was rekiny”. Rozmowie przysłuchuje się profesor Uniwersytetu Leningradzkiego Katarzyna Porfirowna i mówi krótko: „Jesteście ludźmi innej od nas miary”. Zanim rekiny ostatecznie się nasycą, młody poeta Światopełk Karpiński, barwna postać bohemy warszawskiej, przywdziewa mundur i bierze udział w obronie Warszawy. Jego koledzy redakcyjni robią to samo. Na murach przeżywającej kolejne w swych dziejach oblężenie stolicy pojawia się numer „Kuriera Warszawskiego”. Wydanie ma jedną stronę, a na niej widnieje wiersz Karpińskiego „Biała flaga”: „Warszawo. Nim najeźdźców buty / Twój bruk ujarzmią w defiladzie, / Sowiński broni swej reduty, / Generał Bem z kartaczów kładzie... Biało-czerwony sztandar trzeba / Nad pożar wznieść, by go ujrzeli, / Choć czerwień ogniem mknie do nieba, / Choć coraz więcej trupiej bieli.” Światopełk Karpiński zginie za pół roku w Wilnie. Warszawa jaką znali i doświadczony minister, i młody poeta, przetrwa jeszcze pięć lat. Dzieje miasta nękanego przez stulecia konfliktami w pełni uzasadniają jego przydomek „niezłomne”. Przypominamy je w „Kalendarium Warszawskim”. Zapraszam do lektury. nr 3 20 142 SPIS TREŚCI OKŁADKA: FOT. MICHAŁ NIWICZ OKŁADKA: FOT. Bitwy zapomniane ANDRZEJ ŁYDKA Świadkowie 44 Akcja na fabrykę PIOTR KORCZYŃSKI 14 Ducha nie wolno tracić Kalendarium warszawskie Rozmowa z prof. Stanisławem 51 Warszawa w ogniu Michnowskim Biografie ocalone Wojna i polityka TADEUSZ ZYCH PIOTR PODHORODECKI 66 Hrabina na barykadzie 20 Bez alternatywy WITOLD PASEK Rozmowa z prof. Mariuszem 124 Po trupie Polski... Wołosem TOMASZ CZAPLA Mroki historii 26 Zaproszenie do krucjaty 134 Rozmowa z dr Krzysztofem Rakiem KAROL JADCZYK, DARIUSZ MARCINIEC MAŁGORZATA ŁĘTOWSKA 70 Likwidacja po niemiecku 30 János Esterhazy. Człowiek sumienia BOGUSŁAW KOPKA Rozmowa z dr Imre Molnárem 96 Krzesimów był pierwszy DOMINIK KAŹMIERSKI 40 Kłamstwo Z dziejów chwały PIOTR KORCZYŃSKI 60 Desant na pomoc stolicy PAWEŁ SZTAMA 78 Stał prosto, o łaskę nie prosił Rozmowa z Jerzym Kirszakiem TOMASZ CZAPLA 140 Robotnicy kontra bolszewicy Z dziejów hańby PAWEŁ SZTAMA Sztandary Wojska Polskiego 88 Czerwona prokurator JAROSŁAW PYCH 41 Wrześniowe orły w obronie stolicy Życiorysy heroiczne JERZY KIRSZAK 102 Dowódca doskonały Marynarka Wojenna ANDRZEJ W. ŚWIĘCH, RADOSŁAW BIZOŃ 110 110 Polskie wraki w Norwegii – ORP „Grom” i MS „Chrobry” Motoryzacja JAN TARCZYŃSKI 116 Gdyby nie wojna... Kapelani Wojska Polskiego MAREK MIŁAWICKI 134 Ochotnik Orzeł Biały TOMASZ ZAWISTOWSKI 142 Żołnierskie orły z wyprawy na Moskwę 150 WOJSKOWY INSTYTUT WYDAWNICZY Aleje Jerozolimskie 97, 00–909 Warszawa DYREKTOR WOJSKOWEGO INSTYTUTU WYDAWNICZEGO Maciej Podczaski, tel. 261 849 008, faks 261 849 459; [email protected] POLSKA ZBROJNA. HISTORIA REDAKTOR NACZELNY Anna Putkiewicz, tel. 261 849 264; [email protected] ZASTĘPCA REDAKTORA NACZELNEGO – SEKRETARZ REDAKCJI Małgorzata Łętowska, tel. 261 849 165; [email protected] REDAKCJA Piotr Korczyński tel. 261 849 356; [email protected] GRAFIKA Konstruktorzy broni Marcin Dmowski (kierownik), PIOTR KOCYAN Marcin Izdebski (projekt szaty graficznej i opracowanie), 146 Broń biżuteryjna z polskim Andrzej Witkowski (fotoedytor), tel. 261 849 498 rodowodem STALE WSPÓŁPRACUJĄ: Anna Dąbrowska, Mariusz Borowiak, Maciej Chilczuk, Klub garnizonowy prof. Andrzej Gąsiorowski, Jarosław Godlewski, dr Grzegorz Jasiński, Łukasz Jędrzejczak, dr hab. Jerzy Kirszak, ANDRZEJ ŁYDKA ks. płk dr Zbigniew Kępa, Wojciech Krajewski, Mikołaj Kubacki, 150 Ciężki samopał wz. 08 płk Mariusz Kubarek, prof. Mirosław Lenart, ppłk Andrzej Łydka, 102 Michał Mackiewicz, dr Mariusz Niestrawski, dr Konrad Paduszek, dr Anna Pastorek, prof. Bogusław Polak, Ceremoniał wojskowy prof. Wojciech Polak, dr hab. Jakub Polit, Paweł Rozdżestwieński, Paweł Sztama, dr Jan Tarczyński, MARIUSZ KUBAREK prof. płk Juliusz S. Tym, dr Krzysztof Wielgus, 154 Zwierzchnik sił zbrojnych prof. Wojciech Włodarkiewicz, Tadeusz Wróbel, 70 Łukasz Zalesiński, Tomasz Zawistowski Kawalerowie Virtuti Militari KWERENDA FOTOGRAFICZNA: Dominik Kaźmierski ANNA DĄBROWSKA 160 Brawurowy, choć rozważny OPRACOWANIE STYLISTYCZNE Beata Stadryniak-Saracyn, January Szustakowski Notatnik kolekcjonera MARKETING I PROMOCJA ANDRZEJ WITKOWSKI Piotr Zarzycki, Patryk Czarnowski, Agnieszka Karaczun, 162 Świat filokartystyki Anita Kwaterowska (tłumacz), Małgorzata Szustkowska, Marta Szulc, tel. 261-849-387, 261-849-496, 261-849-457, faks 261-849-459; [email protected] DRUK: ARTDRUK, ul. Napoleona 4, 146 05-230 Kobyłka, www.artdruk.com PRENUMERATA Zamówienia na prenumeratę wydań papierowych „Polski Zbrojnej. Historia” można składać pod adresem: sklep.polska-zbrojna.pl KOLPORTAŻ I REKLAMACJE Punkt Pocztowy Włocławek ul. Duninowska 9a, 87–823 Włocławek tel. 885 870 509, tel. kom. 502 012 187; 51 [email protected] PARTNER Narodowe Archiwum Cyfrowe. 170 tysięcy zdjęć online na www.nac.gov.pl Treść zamieszczanych materiałów nie zawsze odzwierciedla stanowisko redakcji. Tekstów niezamówionych redakcja nie zwraca. Zastrzega sobie prawo do skrótów i zmiany tytułów. Egzemplarze kwartalnika w wojskowej dystrybucji wewnętrznej są bezpłatne. Informacje: tel. 261 840 400. Zasady przekazywania redakcji kwartalnika „Polska Zbrojna. Historia” materiałów tekstowych i graficznych opisuje regulamin dostępny na stronie głównej portalu polska- zbrojna.pl. 6 ALBUM RODZINNY Porucznik Józef Rewerski, ur. 9 lutego 1903 r., poległ w obronie Modlina 25 września 1939 r. Zdjęcie z Brześcia w 1932 r. To mój wujek. Znałam go z opowieści mamy i cioci Wisi – jego sióstr. Mama, ciocia Wisia i wuj Józef mieli jeszcze trójkę rodzeństwa. Najstarszy, Kazimierz, zginął w obozie koncentracyjnym w Dachau w 1940 r. Był urzędnikiem w magistracie w Zgierzu; wydawał fałszywe dokumenty Żydom, żeby mogli opuścić Polskę. Jadwiga (Wisia) zaangażowała się w tajne nauczanie. Po Józiku był Stanisław, który przeżył obozy koncentracyjne. Przedstawiam tę rodzinę, patrząc na zdjęcie z 1912 r. Na kolanach mojego dziadka Bronisława siedzi moja pięcioletnia