Chloé Lybaert Het gesproken Nederlands in Vlaanderen Percepties en attitudes van een spraakmakende generatie Proefschrift voorgelegd tot het behalen van de graad van Doctor in de Taalkunde Promotor: Prof. dr. Johan De Caluwe Promotor Prof. dr. Johan De Caluwe Vakgroep Taalkunde Copromotor Prof. dr. Jacques Van Keymeulen Vakgroep Taalkunde Decaan Prof. dr. Marc Boone Rector Prof. dr. Anne De Paepe Faculteit Letteren & Wijsbegeerte Vakgroep Taalkunde Chloé Lybaert Het gesproken Nederlands in Vlaanderen: Percepties en attitudes van een spraakmakende generatie Proefschrift voorgelegd tot het behalen van de graad van Doctor in de taalkunde 2014 Woord vooraf Enkele jaren geleden schreef ik in het dankwoord van mijn masterscriptie hoeveel bloed, zweet en tranen dat werk mij gekost heeft. In vergelijking met dit doctoraatsproefschrift verdwijnt het werk voor mijn masterscriptie echter in het niets. De voorbije vier jaar stonden volledig in het teken van mijn doctoraat. Dagelijks was ik bezig met de vraag hoe de hoogopgeleide Vlaming de Vlaamse taalsituatie, en dan vooral tussentaal, concipieert en percipieert. Gelukkig stond ik er niet alleen voor. In dit woord vooraf wil ik dan ook de kans grijpen om een aantal mensen te bedanken die me tijdens de voorbije jaren hebben geholpen. Al was het maar omdat dit proefschrift er niet was gekomen zonder de steun en raad van verschillende collega’s, vrienden en familie. In de eerste plaats wil ik mijn promotor, Johan De Caluwe, bedanken omdat hij de voorbije vier jaar voor me klaar stond wanneer ik het nodig had, omdat hij altijd bereid was te luisteren naar mijn ideeën en omdat hij die ideeën talloze keren versterkt heeft met eigen inzichten. Johan, bedankt voor de goede samenwerking! Ook mijn co-promotor, Jacques Van Keymeulen, en de leden van mijn doctoraatsbegeleidingscommissie, Gunther De Vogelaer en Reinhild Vandekerckhove, verdienen een groot woord van dank. Ik kan niet ontkennen dat de moed me soms in de schoenen zakte toen ik hun feedback bij mijn hoofdstukken las, maar ik heb er bijzonder veel uit geleerd en dankzij hun talrijke tips is deze scriptie ongetwijfeld in waarde toegenomen! Ten derde wil ik mijn informanten bedanken; zonder hen zou dit werk nooit tot stand zijn gekomen. Verder bedank ik graag ook Kathy Rys, Roxane Vandenberghe en Magda Devos voor hun hulp bij de analyse van mijn stimulusmateriaal, Jürgen Jaspers voor zijn bijzonder waardevolle hulp bij mijn kwalitatieve analyse en voor de literatuurtips, Anne-Sophie Ghyselen voor de statistische bijstand, Valérie Bouckaert voor de logistieke ondersteuning, Gitte Callaert voor de lay-out van dit proefschrift en Kaat Opdenacker, Roxane Vandenberghe, Anne-Sophie Ghyselen, Steven Delarue, Inge Van Lancker, Melissa Farasyn en Liesbet Triest voor het nalezen van mijn stukken. Natuurlijk krijgen in dit dankwoord al mijn collega’s een eervolle vermelding: Anne- Sophie, Steven, Inge, Kaat, Tim, Liesbeth, Roxane, Tineke, Valerie, Timothy, Johan, Jacques, Melissa en Veronique, bedankt voor het creëren van een aangename en productieve werksfeer en bedankt voor de vaak interessante en leerzame koffie- en v middagpauzes. Een speciaal woordje van dank gaat hierbij uit naar Inge en Steven: het was een plezier om met jullie een kantoor te delen. Tot slot wil ik uiteraard mijn vrienden en familie bedanken. Aan mijn Basseveldse vriendinnen: bedankt voor de gezellige afspraakjes, al bestonden die vaak vooral uit baby talk . Aan mijn Lovendegemse vrienden en vriendinnen: bedankt voor de afleiding en de leuke avondjes uit. Aan mijn vroegere medestudenten: idem! Ook mijn vriend, Ken, mag hier niet onvermeld blijven. Bedankt voor je steun en voor je interesse en vooral om te zijn wie je bent. Natuurlijk gaat het grootste woord van dank uit naar mijn ouders, omdat ze mij aangemoedigd – maar nooit verplicht – hebben om te studeren en omdat ze mij altijd de vrijheid gegeven hebben die ik nodig had. Belzele, juni 2014. vi Lijst van tabellen Tabel 1: Overzicht van de geselecteerde fragmenten 34 Tabel 2: Overzicht van de sprekers per fragment 35 Tabel 3: Sociologische cellen 36 Tabel 4: Volgorde van de fragmenten 42 Tabel 5: Vragenlijst na de interviews (jongste generatie vs. oudste generatie) 46 Tabel 6: Taalgebruik in de fragmenten: verschillen tussen informanten van de jongste generatie en informanten van de oudste generatie 100 Tabel 7: Overzicht van de reacties i.v.m. de regionale herkomst 102 Tabel 8: Geschiktheid van tussentaal per informant 128 Tabel 9: Gewoon praten vs. moeite doen: overzicht van de informanten per fragment 130 Tabel 10: Gewoon praten vs. moeite doen: algemeen overzicht van de informanten 130 Tabel 11: ‘Moeite doen’ – bruikbaarheid in formele situaties 131 Tabel 12: ‘Gewoon praten’ – bruikbaarheid in formele situaties 132 Tabel 13: ‘Moeite doen’ – bruikbaarheid in informele situaties 133 Tabel 14: ‘Gewoon praten’ – bruikbaarheid in informele situaties 133 Tabel 15: Gegevenstabel 'typisch tussentalige kenmerken' 146 Tabel 16: Overzicht van de eigenschappen van tertiaire, secundaire en primaire dialectkenmerken volgens Taeldeman (2006b: 247) 167 Tabel 17: Vermelde kenmerken 189 Tabel 18: Aantal opmerkingen per beluistering 191 Tabel 19: Categorieën van regionale kenmerken 231 Tabel 20: Prototypisch Algemeen Nederlands vs. prototypisch dialect 241 vii Lijst van figuren Figuur 1: Dialectgebieden in Vlaanderen 5 Figuur 2: Drie benaderingen tot taalonderzoek (cf. Niedzielski & Preston 2007: 2) 21 Figuur 3: Overzichtskaart informanten 40 Figuur 4: Taalgebruik in de stimulusfragmenten 99 Figuur 5: Regionale herkomst: vergelijking van aantal correcte en foutieve antwoorden 102 Figuur 6: Mindmap dialect 113 Figuur 7: Mindmap Algemeen Nederlands 124 Figuur 8: Mindmap tussentaal 139 Figuur 9: Oordeel over de 'typisch tussentalige' kenmerken 146 Figuur 10: Standaardiseringsideologie vs. ideologie van situationele diaglossie 157 Figuur 11: Aantal vermelde kenmerken per informant: standaardtalig vs. niet- standaardtalig vs. totaal 192 Figuur 12: Aantal vermelde kenmerken per fragment: standaardtalig vs. niet- standaardtalig vs. totaal 194 Figuur 13: Aantal vermelde unieke kenmerken per fragment: standaardtalig vs. niet-standaardtalig vs. totaal 195 Figuur 14: Saillantie taaldomeinen per fragment 197 Figuur 15: Saillantie subdomeinen van de uitspraak per fragment 197 Figuur 16: Niet-standaardtalige woordenschat 199 Figuur 17: Standaardtalige woordenschat 200 Figuur 18: Pronomina 202 Figuur 19: Tussenwerpsels & stopwoordjes 203 Figuur 20: Niet-standaardtalige morfosyntactische kenmerken 206 Figuur 21: Standaardtalige morfosyntactische kenmerken 208 Figuur 22: Vocalen 210 Figuur 23: Consonanten 214 Figuur 24: Articulatie 217 Figuur 25: Spreektempo en intonatie 220 ix Inhoudsopgave Woord vooraf v Lijst van tabellen vii Lijst van figuren ix Inhoudsopgave xi Hoofdstuk 1: Inleiding: Taaltoestand in Vlaanderen. Status quaestionis en onderzoeksvragen 1 Inleiding 1 1. Strijd voor het Algemeen Nederlands in Vlaanderen 2 2. Status quaestionis: de huidige Vlaamse taalsituatie 4 3. Het Vlaamse sociolinguïstische onderzoek naar bovenregionaal taalgebruik 12 4. Onderzoeksvragen 17 5. Overzicht van deze studie 19 Hoofdstuk 2: Onderzoekskader, onderzoeksopzet & analyse stimulusmateriaal 21 Inleiding: lekenevaluatie van taalgebruik 21 1. Achtergrondkader 22 1.1. Attitudes en labels 22 1.2. Percepties 24 2. Dataverzamelingsmethode 26 2.1. Stimulusmateriaal 27 2.1.1. Keuze voor natuurlijk taalgebruik 27 2.1.2. Selectie van de fragmenten 29 2.2. Informanten 36 2.2.1. Constanten: opleidingsniveau en moedertaal 36 xi 2.2.2. Onafhankelijke variabelen: leeftijd, regionale verdeling en sekse 38 2.3. Onderzoeksopzet 40 2.4. Structuur van het interview 43 2.4.1. Het interview zelf: begeleidende vragenlijst 43 2.4.2. Vragenlijst achteraf 45 2.4.3. Pilootonderzoek 46 3. Analyse stimulusmateriaal 46 3.1. Het Brabantse tussentaalfragment Fbrtt1 47 Woordenschat 47 Morfosyntaxis 47 Uitspraak 48 3.2. Het West-Vlaamse tussentaalfragment Fwvtt 50 Woordenschat 50 Morfosyntaxis 50 Uitspraak 50 3.3. Het Brabantse tussentaalfragment Fbrtt2 52 Woordenschat 52 Morfosyntaxis 53 Uitspraak 53 3.4. Het Limburgse tussentaalfragment Flitt 54 Woordenschat 54 Morfosyntaxis 54 Uitspraak 54 3.5. Het Oost-Vlaamse tussentaalfragment Fovtt 55 Woordenschat 55 Morfosyntaxis 55 Uitspraak 56 3.6. Het standaardtalige fragment Fovst 57 Woordenschat 57 Morfosyntaxis 57 Uitspraak 57 3.7. Het Brabantse tussentaalfragment Fbrsp 57 Woordenschat 57 Morfosyntaxis 58 Uitspraak 58 xii Hoofdstuk 3: Perceptie en conceptualisering van taalvariatie in Vlaanderen 61 Inleiding 61 1. Context 62 1.1. Typologie van taalrepertoria 62 1.2. Het spanningsveld tussen uniformiteit en identiteit: standaardiseringsideologie vs. authenticiteit 64 1.2.1. Standaardiseringsideologie: focus op uniformiteit 65 1.2.2. Authenticiteitsideologie: focus op identiteit 76 1.2.3. (Toekomstige) waardering van standaardisering en authenticiteit 81 2. Formulering onderzoeksvragen 88 3. Methodologie 89 4. Resultaten: ‘prototypisch’ dialect en Algemeen Nederlands, benoeming van tussentaal 91 4.1. ‘Prototypisch’ Algemeen Nederlands en ‘prototypisch’ dialect 91 4.2. Benoeming van tussentaal en prototypische invulling 96 5. Resultaten: perceptie van het taalgebruik in de fragmenten 99 5.1. Identificatie van het taalgebruik 99 5.2. Regio-identificatie 101 6. Resultaten: perceptie en conceptualisering van de Vlaamse taalsituatie 103 6.1. Dialect 104 6.1.1. De geografische dimensie en de verstaanbaarheidsdimensie 105 6.1.2. De situationele dimensie