ISSN 2708-4876 E PËRJAVSHME LETRARE KULTURORE Themelues ♦ Kryeredaktor BUJAR HUDHRI E SHTUNË, 29 MAJ 2021. NUMËR 132 VITI IV I BOTIMIT. ÇMIMI 50 LEKË. WWW.EXLIBRIS.AL EMAIL: [email protected] BOTIM I ONUFRI SHPK Akademik Jani Thomai, është gjuhëtari me më shumë studime shkencore monografike në Shqipëri. Kontributi i tij është i jashtëzakonshëm atë të frazeologjisë gjuhësore, të semantikës leksikore, të dialektologjisë, të fjalëformimit, të leksikografisë etj. JANI THOMAI: SFIDA KRYESORE, RUAJTJA DHE MBROJTJA E GJUHES SONE AMTARE, SI TIPAR KRYESOR I KOMBIT KADARE merr Bisedoi Andreas Dushi titullin “Nderi i bashkisë Fier”: Gegnishtja - për shkrimtarin, mallkimi dhe lavdi i dashuria dhe mirëkuptimi i martin Camajt Nga Behar Gjoka lexuesve është (fq 5) "Jeta ime âsht nji luftë për gegnishten, - thotë Martin Camaj,- një luftë për gjithmonë i mbijetesën, frymën e qenies, të dikurshmen dhe ardhmninë, një luftë jo me mbetë gjallë, por me ruejt të pastër fillin e amës së gjuhës dhe artit, mbi të gjitha shtrenjtë. me shpëtue shpirtin krenar të shqiptarit". Epika e vdekjes në romanin BIBLIOTEKË “Ar e fosfor” të Romeo Çollakut Rexhep Ferri (fq.15) Ra një mjegull e madhe Nga Alisa Velaj (fq.9) Mehmet Elezi (fq.16) Ndriçim i denjë i veçantive të letërsisë Grimca gojore shqipe dhe i zhvillimit të saj Delvina Kerluku (fq.17) Nga Sabahajdin Cena (fq.10) Nga Cati Gaya (fq.21) Nuk ka psherëtima Një roman “puzzle” që vë në lojë vetëm në një urë misteret dhe ironitë e jetës David Foster Wallace (fq.22) Përgjithmonë sipëran Nga Arben Veselaj (fq.13) Charles Baudelaire (fq.19) Për vëllimin poetik “Shkreptimë e tjetër moti” Portrete të dashurash të Demir Gjergjit (fq.12) DUKE HETUAR Mbi monografinë “SANTORI- POET DHE DRA- LËVIZJET E SHPIRTIT MATURG” të prof. Klara Kodra, (QSPA) Nga Fatbardh Amursi (Rustemi) një vepër që u mungonte studi- A ËSHTË FAJTORE meve mbi Anton ZONJA BOVARI? Santorin Nga dr. Sadik Bejko Nga Desara Tollumi (fq.24) (fq.10) 2 ExLibris | E SHTUNË, 29 MAJ 2021 JANI THOMAI: SFIDA KRYESORE, RUAJTJA DHE MBROJTJA E GJUHES SONE AMTARE, SI TIPAR KRYESOR I KOMBIT Bisedoi Andreas Dushi A. D: Prof. Thomai, ndihmesa që prej dekadash ju keni ne u brumosëm me atë trashëgimi dhe u rritëm nën ara për gjuhësinë e kulturën shqiptare, do ta quaja “bin- dhënë në studimin e gjuhës shqipe, është e mbetet një udhëheqjen e drejtimin e atyre personaliteteve. Vepra jak” të Kongresit të Manastirit (1908) nga ideali i bash- vlerë e rrallë. Sot, si mendoni, është bërë aq sa duhet me e tyre do të jetë edhe më tej themel i fortë për studimet kimit kombëtar. Ai ishte kongres mbarëkombëtar, me studimet në këtë fushë? gjuhësore dhe për formimin e gjuhëtarëve të rinj. Unë e delegatë e pjesëmarrës nga të gjitha trevat gjuhësore të kolegët e mi kemi pasur mundësinë të përfitojmë nga kri- shqipes, i paraprirë nga Konsulta gjuhësore e Prishtinës J. Th: Siç dihet, gjuhësia shqiptare nis me një fjalor, me jimtaria shkencore e gjuhëtarëve më të shquar të kohës, (1968), me thirrjen “një komb – një gjuhë letrare”. Që të “Fjalorin latinisht-shqip” të Frang Bardhit (1635). Prej si profesorët Eqrem Çabej, Shaban Demiraj, Mahir Domi, flasim këtu për pohime, si: Kongresi u bë nën diktaturë, këtej, veprat e studimet për shqipen, nga studiues shqip- Selman Riza, Androkli Kostallari, Dhimitër Shuteriqi, Jup shpërfilli gegërishten, ngurosi shqipen etj., më duket e tarë e të huaj, janë të shumta, për të gjitha nënsistemet Kastrati, Aleks Buda, Kristo Frashëri, Stefanaq Pollo, Kolë tepërt, sepse është folur e është shkruar shumë edhe për e gjuhës dhe historinë e saj. Nga shekulli në shekull ato Ashta, Vehbi Bala e shumë të tjerë (shumë prej tyre i kemi këto mendime e kundër tyre, pra, nuk sjellim gjë të re. janë zgjeruar e janë bërë më cilësore, në krahasim edhe pasur edhe pedagogë), krijimtari që përbën fondin e artë Pastaj, le të pranojmë që diskutimet serioze shkencore, të shqipes me gjuhë të tjera. Shumë gjuhëtarë shqiptarë të shkencës shqiptare. Unë vetë e kam marrë diplomën edhe kundër, janë jo vetëm të përligjura, por edhe të do- e albanologë të huaj të shquar kanë dhënë ndihmesën e universitare me një temë dialektologjike, i udhëhequr nga bishme. Pas shumë vitesh, më 2004, Akademia e Shken- tyre në fondin tashmë të pasur të studimeve për gjuhën prof. Mahir Domi, i cili, edhe kur u emërova në Institutin cave e Shqipërisë dhe Akademia e Shkencave dhe e Arteve shqipe. Gjysma e dytë e shekullit të kaluar dhe këta dy dh- e Historisë e të Gjuhësisë, më nxiti ta çoj më tej atë temë e Kosovës, në frymën edhe të Rezolutës së Kongresit të jetëvjeçarë të shekullit tonë kanë qenë më të begatë, si në deri në përmasat e një monografie. Ndërkaq, nisa punën drejtshkrimit për të ndjekur zhvillimet e shqipes e për të produktin shkencor, ashtu edhe në përpunimin e zbatimin në Institut në Sektorin e leksikologjisë e të leksikografisë, bërë rishikimet e nevojshme në kohën e duhur, ngritën e metodave bashkëkohore të studimeve. Por mbetet ende duke qenë gjithnjë afër ndihmës së pakursyer e përkrahjes Këshillin ndërakademik për gjuhën shqipe, me gjuhëtarët shumë për të bërë; si për studimin e çdo gjuhe, edhe për së plotë nga profesorët e shquar në Institut ose në Fakulte- më të përgatitur. Ky Këshill punoi për disa vjet (me ndonjë shqipen është e natyrshme të ketë përparim të mendimit tin e Historisë e të Filologjisë. Ndihma e përkrahja e tyre ndërpreje), diskutoi për çështje gjuhësore (leksikore, fone- shkencor e të metodologjisë së kërkimit, të ndiqen zhvil- e drejtpërdrejtë e nëpërmjet veprës shkencore ka qenë tike, gramatikore, drejtshkrimore etj.) dhe bëri propozime limet e pandërprera të gjuhës gjithnjë në lëvizje, siç është shumë e çmuar dhe e pandërprerë për ne e për të tjerë më për plotësimin e dukurive gjuhësore të patrajtuara, për edhe vetë mendimi shkencor. Kështu, dyshoj se do të vijë pas dhe do të vijojë të jetë e tillë. njësimin e zgjidhjeve të ndryshme për raste të njëjta (f.v., një ditë e të themi ”bëmë aq sa duhet”. Por të bëjmë së sipas “Rregullave të drejtshkrimit të gjuhës shqipe” dhe paku aq sa mundemi. A. D: Ka hapur një diskutim, prej dekadash, por e për- “Fjalorit drejtshkrimor të gjuhës shqipe”, shkruhet gojëtar, forcuar kohët e fundit, çështja e vendimeve që u morën por lojtar, kur kushtet fonetike janë të njëjta), për zgjidh- A. D: A ishte gjuhësia një fushë thuajse e paprekur para nga Kongresi i Drejtshkrimit. Çfarë mund të thoni për këtë je që nuk i qëndruan kohës, për thjeshtime rregullash etj. se ju e të tjerë kolegë t’i përkushtoheshit asaj? Si i kujtoni diskutim? Natyrisht, vendimet për ndryshime që duhen zbatuar në fillimet tuaja? gjuhën e shkruar mund të merren nga një institutucion J. Th: Është folur dhe është shkruar shumë për këtë i njëjti me kongresin kombëtar për gjuhën. Për leksikun J. Th: Nuk mund të them se gjuhësia ishte një fushë thuajse çështje e druhem se do të them gjëra tashmë të njohura çështja është disi ndryshe nga drejtshkrimi, sepse norma e paprekur para nesh, para brezit tonë. Trashëgimia jonë për shumëkënd. Kongresi i drejtshkrimit të gjuhës shqipe leksikore është e hapur, sipas parimit “edhe...edhe...” (edhe është e pasur, me personalitete të shquara gjuhëtarësh, (1972) është një nga veprimtaritë shkencore më të shënu- shpinë, edhe kurriz; edhe krye, edhe kokë), jo “ose...ose” (ose nana, ose nëna; ose mani, ose mëni), sepse sinonimia në leksik është shprehje pasurie në gjuhë. Kriteret e normës leksikore janë të tjera. Por, siç thashë, kjo është temë për diskutime shumë të gjata. Kongresi nuk « krijoi » ndonjë gjuhë, ai përligji dhe formuloi rregullat e gjuhës letrare që ishte arritur tashmë në praktikën gjuhësore para tij. Me rëndësi është që shqipja standarde e ka sprovuar tashmë veten; përsosja, zotërimi e zbatimi i saj në veprimtaritë gjuhësore, në të cilat duhet të funksionojë, mbeten detyra të përhershme. A. D: Së fundmi Akademia jonë e Shkencave ka paraqitur projektet e saj ambicioze, mes të cilëve është edhe “Fjalori i madh i gjuhës shqipe”; ndër hartuesit e tij bëni pjesë edhe ju. Si e shihni këtë ndërmarrje të guximshme? J. Th: E shoh po ashtu si ndërmarrje të guximshme, sepse është ndërmarrje e vështirë. Projekti tashmë është mirat- uar nga Akademia jonë e Shkencave, po punohet në fazën e parë për ngritjen e grupeve të punës me leksikografët më të mirë që kemi dhe që kanë aplikuar të përfshihen në këtë projekt (redaksia, hartuesit, bashkëpunëtorët, grupi tekniko-shkencor), për nëngrupet sipas fushave leksikore të pasqyruara më pak në fjalorët shpjegues të deritashëm të shqipes, e kushtëzuar nga tipi i fjalorëve (leksiku di- alektor e krahinor, terminologjia shkencore, krijimtaria gjuhësore në letërsinë artistike, huazimet më të reja, elek- tronika e informatika, financat, arti e kultura etj.). Madje ExLibris | E SHTUNË, 29 MAJ 2021 3 ka filluar puna për kartotekën e posaçme (ad hoc) të“Fjal- ografike. Fjalori i madh do të ketë struktura kuptimore e orit të madh të gjuhës shqipe” (FMGjSh), me skanimin e shpjegime më të gjera a më të plota. Para së gjithash ai do mijëra faqeve të teksteve të shkruara, si edhe për fraze- të sjellë për përdoruesit në një vepër pasurinë lesiko-fraze- ologjinë në fjalor. Dua të sqaroj që ky fjalor, me rreth 90 ologjike e semantike të krijuar e të përdorur të 3-4 dh- 000 fjalë e rreth 10 000 njësi frazeologjike, do të hartohet jetëvjeçarëve të fundit, nga fusha leksikore të reja a të sipas kritereve të fjalorëve njëvëllimsh e do të mbushë një papasqyruara sa duhet në fjalorët e mëparershëm, do të zbrazëti në tipologjinë e fjalorëve të mëdhenj.