BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ ВЕСТНИК БАКИНСКОГО УНИВЕРСИТЕТА NEWS OF BAKU UNIVERSITY ISSN 1609-0586 HUMANİTAR elmlər seriyası серия ГУМАНИТАРНЫХ НАУК series of HUMANITARIAN SCIENCES №3.2017 3 Baş redaksiya heyəti: Məhərrəmov A.M. (baş redaktor), Kazımzadə A.H. (baş redaktorun müavini), Əliyeva İ.N., Məmmədov Y.Ə., Əliyev İ.Ə., Əfəndiyev V.Ə., Xələfov A.A., Məmmədəliyev V.M., Paşayeva N.A., Quliyeva Ş.T. (məsul katib). Seriyanın redaksiya heyəti: Zeynalov İ.X. (redaktor), İsmayılov X.İ. (redaktorun müavini), Quliyeva S.Z. (məsul katib), Əliyeva İ.S., Qurbanov A.İ., Əlizadə Y.M., Rzayev A.Ə., Əzizov E.Z., Hacıyev A.C., Hacıyev S.T., İsmayılov X.İ., Vəliyev Ş.Q., Məmmədov C.Ə., Vəliyev M.T., Rüstəmov R.Ə. B.310.30.IV.1999 © «Bakı Universiteti Nəşriyyatı», 2017 4 BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №3 Humanitar elmlər seriyası 2017 DİLÇİLİK UOT 811.512.16 ELMİ ÜSLUB VƏ TÜRK DİLLƏRİNDƏ ELMİ ÜSLUBUN FORMALAŞMASI TARİXİ Ş.HƏSƏNLİ-QƏRİBOVA AMEA, Türk dilləri şöbəsi [email protected] Ədəbi dilin funksionallıq baxımından seçilən üslublarından biri də elmi üslubdur. Elmi üslubun formalaşması ədəbi dilin təşəkkülünün ən yüksən mərhələsində baş verir. Məqalədə verilən faktlar XIV-XVI əsrlərə aid türk dillərində yazılmış əsərlər türkdilli elmi üslubun tarixinin XIV əsrdən başladığını sübut edir. Məqalədə ərəbdilli elmi əsərlər türkdilli mühitdə getdikcə azalan tələbatın, türk dilinin mədrəsə və elm dilinə çevrilməsinin səbəblərini, bədii və məişət üslubu əsasında elmi üslubun diferensiallaşması faktlarla araşdırılmışdır. Əldə olunan nəticələr türkdilli elmi üslubun tarixinin daha qədim olduğunu bu dilin elmi faktları əsrlər əvvəl tam dolğunluqla əks etdirdiyini sübut edir. Açar sözlər: elm, üslub, ədəbi dil, türk dilləri, üslubi diferensiallaşma Elmi üslub ümumədəbi dilin spesifik xüsusiyyətlər daşıyan qolu olub, elm və texnologiyanın müxtəlif nailiyyətlərinin, insanın beyin gücünün məh- sulu olan yeniliklərin dildə ifadəsini təmin edir. Reallıqla bağlı obyektiv bi- likləri tədqiq edən və nəzəri cəhətdən əsaslandıran elmi cəmiyyətin dili olan elmi üslubun şifahi və ya yazılı formada olmasından asılı olmayaraq ən əsas funksiyası elmi biliklərin, elmi informasiyanın ötürülməsidir. Elmi üslubun, elmi dilin formalaşması isə həm dildaxili, həm də dilxarici faktorlarla əlaqə- dardır. Belə ki, dilin özünün ümumi inkişaf səviyyəsi elmi üslubun inkişafına yön verdiyi qədər, müxtəlif elm sahələrinin ilkin yarandığı, formalaşdığı re- gionlardakı hakim dilin bu sahədəki geniş istifadəsi də həmin elm sahəsindəki elmi üslubun formalaşmasına təsir göstərir. Elmi üslub ədəbi dilin inkişafının ən yüksək mərhələsi kimi qarşıya çıxır və dilin digər funksional üslublarından üstdə dayanır. Belə ki, dilin inkişafının ilk mərhələsi məişət üslubu əsasında formalaşdığı kimi, ən yüksək inkişaf tempi də elmi üslubda təzahür edir. Ədəbi dillərə nəzər saldıqda funksional üs- lubların bu sxem əsasında inkişaf etdiyini görə bilərik; ilk başda məişət üslubu 5 formalaşmış, parallel olaraq ondan bədii üslub törəmiş və nəhayət, dilin inkişa- fının ən yüksək mərhələsində elmi və işgüzar-rəsmi üslub meydana çıxmışdır. T.Hacıyev yazır: “Ədəbi dildə üslub ədəbi dil materiallarının kompleks- ləşməsidir, dil vahidinin məna və formasına münasibətidir, onunla davranışdır, iş üçün nitq faktlarını təhlil etmək, qavramaq və məqsədə yönəltmək tərzlərinin sistemidir” (1.s. 246). Bu baxımdan üslub konkret təfəkkür tərzinin ifadəçisi kimi ədəbi dilin tərkibində spesifik mahiyyət daşıyır və onun inkişafı ədəbi dilin özü-özlüyündə yeni məcrada inkişafına təkan verir. “Ədəbi dilin tarixi müəyyən mənada ayrı-ayrı üslubların tarixini də əhatə edir. Öz növbəsində üslubun da tarixi ədəbi dilin müəyyən mərhələdəki inkişaf xüsusiyyətlərini az və ya çox dərəcədə özündə əks etdirir və üslub tarixi kateqoriya kimi xalqın in- kişaf tarixi ilə üzvi sürətdə bağlıdır” (2, 9). Belə ki, üslublar ədəbi dilin əsas tarixi kateqoriyası kimi ədəbi dilin inkişafı və normalaşması ilə sıx əlaqədədir. Dil sisteminin bütün bölmələri ilə birbaşa bağlı olan üslublar dilin bütün yarus- larının inkişaf səviyyəsini ölçmək üçün əsas meyardır. Ədəbi dilin təşəkkülü sırasında meydana çıxan müxtəlif üslubi istiqamətləri ədəbi dilin funksional imkanlarının da inkişaf meyarını müəyyən edir. Belə ki, funksional üslublar ədəbi dil normaları əsasında formalaşır və normanı öz üslub çərçivəsində də- yişir. Dilin səs, söz və qrammatik sistemi norma əsasında formalaşır, lakin funksional üslublar çərçivəsində də məhdudiyyətlərə tabe olur. Hər funksional üslubun spesifik leksik bazası, qrammatik norması mövcuddur ki, bu da ədəbi dil normalarının inkişafı üçün zəmin yaradır. Normalar əslində ilk öncə üslub- lar çərçivəsində dəyişir və daha sonra ədəbi dil səviyyəsində tətbiq olunur. Elmi üslubun yaranma vaxtı müxtəlif ölkələrdə fərqlidir. Antik çağlardan yunan və sonralar latın dili bütün Qərbi Avropanın beynəlxalq "elmi dili" idi. Şərqdə isə bu statusu ərəb dili daşıyırdı. Latın dilinin bu status alması onun qədimdə tutduğu “aristokrat mövqeyi” ilə əlaqədardırsa, ərəb dilinin hakim dilə çevrilməsi sırf siyasi- mədəni şəraitlə bağlıdır. M.Mahmudov bu barədə yazır: “Ərəblər tutduqları ərazilərdə öz hakimiyyətini möhkəmlətmək üçün islam dinindən qüvvətli ideoloji təsir vasitəsi kimi istifadə edir.... Bunun da nəti- cəsində ərəb dili hakim dilə çevrilir və az bir zamanın içərisində müxtəlif xalqlar arasında əsas ünsiyyət vasitəsi kimi qəbul olunur. Bütün əsərlər bu dildə yaradılır, bu dildə yayılır, bu dil vasitəsilə ümummüsəlman xarakteri alır” (3, 5). Bu bir tərəfdən əlverişli idi; vahid elmi mühit yaranmış, milliyətindən və ana dilindən asılı olmadan müxtəlif elm sahələrinə aid alimlər yaxın və ya uzaqda yaşayan həmkarlarının əsərlərini oxuyur, mövcud elmi yeniliklərdən xəbərdar olurdular. Digər tərəfdən isə ayrı-ayrı ölkələrdə milli elmi mühitin formalaşması, milli dilin elmi bazasının inkişafı ləngiyirdi. Buna görə də latın və ərəb dillərinin “beynəlxalq elmi dil” statusu davamlılığını qoruya bilməmiş, öz yerini milli dildə, milli təfəkkür tərzi ilə yazılmış əsərlərə vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu baxımdan ərəb dilinin mövqeyi daha tez zəifləmiş, cəmi bir neçə əsr davam etmişdir. Belə ki, Avropada milli elmi mühitin yaradılması fikirləri XVII əsrdən səslənməyə başlasa da, Şərqdə türk dilinin XIII əsrdən ha- 6 kim mövqe qazanması artıq bu dövrdən Yaxın Şərqdə ərəb dilinin elmi mühitdə türk dili ilə əvəzlənməsi ilə nəticələnmişdir. Bu, əlbəttə ki, ictimai- siyasi şəraitin bilavasitə təsiri ilə baş vermişdir. Lakin türk dili anlayışı rəmzi xarakter daşıyır. Belə ki, XIII əsrdə vahid türkcə anlayışı artıq çoxdan aradan çıxmış, bir-birindən fərqli ədəbi dillər formalaşmışdır: Osmanlı-Anadolu türk- cəsi, Azərbaycan türkcəsi və Cağatay türkcəsi. Q.Bağırov isə XIII- XIV əsr türk ədəbi dillərindən bəhs edərkən bir qədər fərqli fikir irəli sürür: “Türko- loqlar orta türk ədəbi dili dövründən (XIII-XV) danışarkən iki ədəbi dilin var- lığından bəhs etmişlər; bunlar müstəqil ədəbi dil ənənəsinə malik Orta Asiya türkcəsi və Volqa-Ural türkcəsindən ibarət idi... Üçüncü qrup abidələrin var- lığını inkar etmək olmaz və biz onu şərti olaraq Yaxın Şərq qrupu adlandırırıq. Üçüncü qrup abidələr dil əlamətlərinə görə Altun Orda və Orta Asiya qrup- larından fərqlənir” (4, 40-41). Müəllif Yaxın Şərq qrupunun daxilində Anadolu və Azərbaycan türkcəsi qollarını ayıraraq Azərbaycan dilinin XIII əsrin axırla- rında tamamilə formalaşmış ədəbi dil adlandırır. Ə.Dəmirçizadə isə M.Kaşğa- rinin “Divanu-lüğat-it-türk” əsərindəki dil faktlarına əsaslanaraq Azərbaycan dilinin artıq XI əsrdə formalaşdığını yazır: “M.Kaşğarinin oğuz və qıpçaq dilləri haqında verdiyi məlumat və izahatı XI əsrdə yenicə formalaşmış olan türk sistemli yeni bir dilə, yəni Azərbaycan dilinə aid hesab etmək lazım gəlir (4, 129). T.Hacıyev də ədəbi dil tarixini araşdırarkən şifahi və yazılı mərhələni ayırır və nəticə etibarilə bu qənaətə gəlir: “Bütün bunlardan aydınlaşır ki, hələ XI-XII əsrlərdən, yəni XIII əsrdən iki yüz il əvvəl türk-Azərbaycan yazılı ədəbi dili olmuşdur (5, 95). Yazılı ədəbi dilin mövcudluğu isə artıq formalaşmış üslublar sistemindən xəbər verir. Lakin nədənsə Azərbaycan dilçiliyində, eləcə də türkologiyada ədəbi dil tarixi tədqiqatları dedikdə, ilk növbədə mənbə ola- raq bədii üslub nümunələri yaratmış müəlliflərin yaradıcılığı geniş təhlil edil- mişdir. Sanki, elmi üslub və digər üslublar formalaşmamış kimi təəssürat yara- dılmışdır. T.Əfəndiyeva Azərbaycan dilinin üslubi inkişaf tarixinə nəzər sa- larkən də bu meyarı əsas tutaraq yazmışdır: “Şifahi folklor üslubu əsasında ədəbi dilin bədii üslubu əmələ gəlir və uzun müddət ədəbi dilimiz bu üslub vasitəsilə tərəqqi etməyə və yetişməyə məcbur olmuşdur. Ona görə də ədəbi dilimizin hər inkişaf mərhələsi müəyyən dərəcədə məşhur şəxsiyyətlərin, söz sənətkarlarının adları ilə bağlıdır” (6, 30). Ümumiyyətlə, dil tarixçilərinin orta əsrlər türk dillərində üslub məsə- lələrinə yanaşmaları bir qədər fərqlidir. Belə ki, əksər tədqiqatçılar ədəbi dilin iki üslubunu fərqləndirir: klassik üslub və xalq üslubu. “İlk zamanlar (əsasən təşəkkül mərhələsində) üslubi diferensiallaşma heç də aydın cizgili olmamış, lakin sonralar ümdə iki üslubi xətti-klassik və xalq ədəbi dili üslub xəttləri üzrə təkamül prosesi tədricən müəyyənlik almağa başlamışdır” (9, 41). T.Əfən- diyeva Azərbaycan dili tarixi mütəxəssislərinin VIII-X əsrlərdən XVII əsrə qədər davam edən təşəkkül dövründə iki üslubun fəaliyyət göstərdiyi barədə fikirləri ilə razılaşaraq klassik-kitab üslubu və danışıq- folklor üslubunu ayırır. “ ...Həmin mərhələdə Nəsimi