STUDIA POLONIJNE T. 34. Lublin 2013 SERGIUSZ LEON´ CZYK POLSCY ZESAN´ CY PO POWSTANIU STYCZNIOWYM NA POUDNIU GUBERNI JENISEJSKIEJ W DRUGIEJ POOWIE XIX WIEKU W latach 1863-1867 zesano do Rosji europejskiej, na Kaukaz i na Syberie okoo 25 200 Polaków, kilkuset chopów ukrain´skich i biaoruskich oraz Rosjan, którzy przyaczyli sie do powstania z pobudek ideowych. Wraz z zesan´cami przybyo 1800 ich krewnych, co Iacznie stanowio prawie 27 000 osób. Do tej liczby nalezy dodac´ 6000 osób wcielonych do rot aresz- tanckich na terenie Rosji europejskiej. Razem stanowi to liczbe 33 000 osób. Z tej grupy – 18 600 osób przybyo na Syberie (16 800 zesan´ców oraz 1800 osób towarzyszacych). Spos´ród 16 800 zesanych na Syberie 23% odbywao katorge, 12,8% byo skazanych na osiedlenie bez katorgi, ale z pozbawieniem wszelkich praw, 8% na „zamieszkanie”, 50,5% zaliczono do kategorii dozy- wotnich osadników (skazano na osiedlenie) z zachowaniem czes´ci praw, 5,7% zesano w trybie administracyjnym. Ponad poowe zesan´ców stanowiy osoby pochodzenia szlacheckiego, okoo 20% : mieszczan´skiego i chopskiego1. Do guberni jenisejskiej po powstaniu styczniowym skierowano 3719 osób. Spos´ród tej liczby zesan´ców na poudniu guberni w okregu minusin´skim rozmieszczono 1026 powstan´ców, zas´ w pozostaych okregach – 12362. Gubernia jenisejska bya miejscem najliczniejszego zesania Polaków po powstaniu styczniowym. Na poczatku 1864 roku w „Poozeniu” (A@:@0,>4,), Dr SERGIUSZ LEON´ CZYK - adiunkt Instytutu Historii i Stosunków Miedzynarodowych Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach; e-mail: [email protected] 1 E.Kaczyn´ska, W.S´ liwowska, Zesanie i katorga na Syberii w dziejach Polaków 1815-1914, Warszawa: PWN 1992, s. 65-66. 2 '@FJ*"DFH&,>>Z6 "DN4& 3D8JHF8@6 @$:"FH4 [dalej cyt.: '!3?], K. 24, @B. 32, *. 79, :. 82-83. 146 Sergiusz Leon´czyk wydanym przez Komitet Zachodni, zostay okres´lone miejsca zesania Polaków. Urzednicy Komitetu zaliczali ziemie jenisejskiej i tomskiej guberni do terenów bardziej wygodnych do osiedlenia zesan´ców oraz najbardziej przydatnych dla rolnictwa, z wyszczególnieniem okregu minusin´skiego guberni jenisejskiej jako posiadajacego najzyz´niejsza ziemie i najagodniejszy klimat. Dnia 5 marca 1864 roku te decyzje Komitetu Zachodniego zostay zatwierdzone przez Aleksandra II i nabray mocy obowiazuj acej. Przy stwierdzeniu, ze zesanie na osiedlenie jest bezpowrotne, car dopisa uwage „susznie”3. Do 1863 roku zesan´cy polityczni w 80-90% nalezeli do warstw wyzszych ios´wieconych; mozna powiedziec´, ze bya to elita narodu polskiego. Po 1863 roku skad zesan´ców by juz inny: w oddziaach powstan´czych walczyo wielu prostych ludzi, a do sztyletników zaciagaa sie chetnie modziez rze- mies´lnicza lub nawet pochodzaca z marginesu spoecznego. Wielu ludzi trafi- o na Syberie przypadkowo, za tzw. nieumys´lna pomoc powstan´czalub niedo- niesienie o kims´ lub o czyms´. Prawie wszyscy osiedlen´cy byli niezonaci albo zostali zesani bez zon i dzieci. Samotni mezczyz´ni nie umieli uporac´sie z prowadzeniem gospodarstwa, które zgodnie z tradycja zawsze byo gospo- darstwem rodzinnym, z okres´lonym strukturalnym podziaem pracy. Próbowa- no zaradzic´ tej sytuacji: z jednej strony wadze dazyy do tego, by jak naj- wieksza liczba zesan´ców ozenia sie z mieszkankami Syberii, z drugiej – starano sies´ciagac ´ rodziny z Królestwa lub Litwy. Powsta nawet projekt, by przymusowo przesiedlac´zony z dziec´mi do miejsc zesania mezów. Projekt zosta przyjety z zastrzezeniem, ze przymusowo mozna przesiedlac´zony i dzieci tylko na wyraz´ne zadanie zesanych mezów. Jednak przypadków, aby zesan´cy z tego rodzaju zadaniami wystepowali, w z´ródach nie odnotowano. Oprócz tego nie sprzyjay temu warunki klimatyczne i glebowe, nawet na poudniu guberni jenisejskiej, poniewaz i ten region dotkneIy nieurodzaje w latach 1864-1866. Dlatego w Syberii Wschodniej w 1869 roku te koncepcje ostatecznie zarzucono. Powierzchnia uprawianej przez zesan´ców ziemi systematycznie sie zmniej- szaa: w 1868 roku zasiali oni w Syberii Wschodniej 2853 dziesieciny, w 1870 roku – juz tylko 705 dziesiecin. S´ rednio na jedno gospodarstwo w Syberii Wschodniej przypaday 2 ha, w 1870 roku zas´–juz tylko 0,7 ha. Wraz ze spadkiem liczby gospodarstw zmniejsza sie równiez area uprawia- nej ziemi. Jest oczywiste, ze w warunkach syberyjskich, w których opaca sie 3 '@FJ*"DFH&,>>Z6 "DN4& C@FF46F8@6 K,*,D"P44 [dalej cyt.: '!CK], K.109, ^8FB,- *4P4b 1, *. 776, :. 62-69. Polscy zesan´cy po powstaniu styczniowym 147 tylko gospodarka ekstensywna, gospodarstwa o tak maym areale nie mogy stanowic´ gównego z´róda utrzymania dla ich was´cicieli, mogy odgrywac´ najwyzsza role pomocnicza. W tej sytuacji w zasadzie tylko ci, którzy ozenili sie z miejscowymi mieszkankami i mogli liczyc´ na pomoc rodziny zony, potrafili ustabilizowac´ swoje gospodarstwa i stworzyc´ trwaa podstawe egzys- tencji. W Syberii Wschodniej do 1 marca 1871 roku zawarto 280 takich mazen´stw, przy czym w 1870 roku – 113. Az 80% spos´ród tych mazen´stw zawartych zostao przez nieuprzywilejowanych4. Mazen´stwa uprzywilejowanych, szczególnie z chopkami, byy zazwyczaj nieudane, zbyt duze byy róznice w kulturze, tradycjach i pogladach. Dlatego tez wadze pod koniec lat szes´c´dziesiatych XIX wieku przestay popierac´ zawieranie takich mazen´stw. Zesan´cy uprzywilejowani szukali zony w swoim otoczeniu. W przypadku Minusin´ska i okregu minusin´skiego najczes´ciej znajdowali kandydatki wwiekszych miastach syberyjskich; na przykad szlachcic Wadysaw Korze- niowski ozeni sie w 1876 roku z Lidia Scherzinger z rodziny zrusyfikowa- nych Niemców pochodzacych z Ksiestwa Baden´skiego, zyjacych od dwóch pokolen´ w Tomsku i zajmujacych sie jubilerstwem. W 1877 roku kolega Wadysawa Korzeniowskiego : Narcyz Wojciechow- ski zapozna sie z siostraz ony Korzeniowskiego – Emma Scherzinger i w tym samym roku zawar z nia zwiazek mazen´ski. Tak powstay dwie spokrewnione rodziny zesan´cze, które wniosy znaczacy wkad w rozwój gospodarki i kultury okregu minusin´skiego guberni jenisejskiej. Jak wiemy, obydwie bardzo liczne rodziny wywary duzy wpyw na ksztatowanie sie polskiej diaspory w Minusin´sku na przeomie XIX/XX wieku5. Oczywis´cie zdarzay sie przypadki, kiedy razem z zesan´cem przyjezdzaIa jego rodzina. Na przykad Jan Romanowski, szlachcic z guberni woyn´skiej, zosta wysany na osiedlenie razem z zona i czwórka dzieci. Najpierw osied- lono ich we wsi Bierozowka w gminie tiesin´skiej, a w 1883 roku – w gminie abakan´skiej. W centrum gminy we wsi Abakan´skoje rodzina zbudowaa dom, który stoi do dzis´. Syn Jana Romanowskiego – Józef zosta rewolucjonista i by znany z tego, ze niejednokrotnie spotyka sie z W. Leninem, kiedy ostatni by na zesaniu w Szuszen´skoje6. 4 H.Skok, Polacy nad Bajkaem 1863-1883, Warszawa: PWN 1974, s. 184-185. 5 ;4>JF4>F846 (@D@*F8@6 (@FJ*"DFH&,>>Z6 "DN4& [dalej cyt.: ;''!], K. 36. 6 3. EH,B">@&, E:"&>Z6 BJH\ $@D\$Z 4 B@$,*,«1>"<b 3:\4R"», 3 L,&D":b 1983, No 15, s. 2. 148 Sergiusz Leon´czyk Z danych kwerendy archiwum minusin´skiego widac´, ze najwiecej ma- zen´stw zawarto w gminie szuszen´skiej – 10, najmniej zas´ w gminie tiesin´skiej –2.Róznice mozna wyjas´nic´ tym, ze gmina szuszen´ska bya bardziej przy- datna dla rolnictwa – z jej gleba i wyjatkowo agodnym klimatem. Chopi polscy czesto siezenili z chopkami syberyjskimi. Na przykad Adam Bara- nowski ze wsi Jermakowskoje, jak odnotowano w aktach, wzia s´lub z chop- ka, wdowa J. Wasiljewa. Mia wtedy 25 lat. Co ciekawe, Jan Gonsart z tej samej wsi ozeni sie w 1873 roku z O. Wasiljewa – która najprawdopodob- niej bya siostra J. Wasiliewej. Micha Wasilewski wybra za zone córkezoI- nierza ze wsi ugawskoje – N. Fiodorowa. Natomiast szlachcic Aleksander Rajniewicz wzia s´lub z córka minusin´skiego mieszczanina I. A. Binlewicze- wa.Wwiekszos´ci zawarte mazen´stwa pochodza z lat siedemdziesiatych XIX wieku7. Mazen´stwa nieuprzywilejowanych byy jedna z podstawowych form asymi- lacji zesan´ców pochodzenia chopskiego. Osoby z tej kategorii osiedlen´ców, nawet jes´li nie zawieray mazen´stw, stosunkowo atwo i szybko poddaway sie asymilacji – przejmoway zwyczaje i kulture miejscowej ludnos´ci, w wy- niku czego stopniowo siezniazleway. Szybkiej asymilacji sprzyja takze mody wiek zesan´ców. Zapewne tez wielu z nich, szczególnie z Litwy, Z mu- dzi i Biaorusi, nie miao jasno uksztatowanej s´wiadomos´ci narodowej, awIas´nie z tych terenów pochodzia wiekszos´c´ zesanych na stae osiedlenie. Przykadem moze byc´ los Jakuba Kajriewicza – chopa z guberni wilen´skiej, z powiatu trockiego. Dobrowolnie wycofa sie on z powstania, ale nie by wziety na poreke. Wysano go do Pskowa, a stad – decyzja z 26 kwietnia 1866 roku : do Szuszen´skoje w guberni jenisejskiej. Mia wtedy 24 lata. W pierwszym okresie Kajriewicz mieszka w Idzy i pracowa jako robotnik, póz´niej zaja sie uprawa roli. Ozeni sie z dziewczynaz eS´ redniej Szuszy – Pieagieja Zacharowna. W Szuszen´sku Kajriewicz kupi nieduzy dom przy ulicy Bieriegowaja. W 1899 roku nadbudowa pietro, a w latach czterdzies- tych XX wieku dobudowano skrzydo z weranda. Dom znajduje sie dzis´na terenie muzeum skansenu „Szuszen´skoje” pod numerem4isIuzy jako miej- sce dziaania stowarzyszenia „Polonia Szuszen´ska”, zrzeszajacego miejscowa Polonie. Jakub Kajriewicz mia duza rodzine: trzy córki – Jefrosin´je, Agafie i Anne, a takze synów – Iwana, Filipa, Jegora i Dmitrija. Wedug wnuka – Dmitrija, Jakub Kajriewicz zmar w 1913 roku, a jego zone zamordowano w 1918 roku. Gdy ich syn wstapi do oddziaów partyzanckich podczas wojny 7 ;''!, K. 36, 42. Polscy zesan´cy po powstaniu styczniowym 149 domowej na Syberii, Pieagieja Zacharowna przyaczya sie do niego. Noca mordercy podkopali sie do piwnicy, weszli do domu przez waz, po czym zabili Pieagieje. Do dzis´ w Szuszen´skoje mieszka wnuk Jakuba Kajriewicza, syn Iwana – Dmitrij, który pamiatki po swoim dziadku przekaza miejscowe- mu muzeum8. W opisywanej grupie ludnos´ci zdarzay sie takze czysto polskie rodziny. Na przykad Wincenty Medrzycki (mieszka we wsi Szuszen´skoje) ozeni sie z siostra swojego przyjaciela, Pawa Siemieckiego, która dobrowolnie przyje- chaa z Polski do brata. Innym przykadem moze byc´maIzen´stwo w 1906 roku Józefa Golby ze wsi Migna w gminie szuszen´skiej z W.