colloquia litteraria półrocznik instytutu filologii polskiej uniwersytetu kardynała stefana wyszyńskiego w warszawie wydawnictwo naukowe uksw warszawa 2016 Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Instytut Filologii Polskiej rada redakcyjna: Ewa Bieńkowska (Francja), Gerardo Cunico (Włochy), Irena Fedorowicz (Litwa), Grażyna Halkiewicz-Sojak, Teresa Kostkiewiczowa, Krzysztof Koehler, Piotr Mitzner, Andrzej Tyszczyk, Jan Zieliński (Szwajcaria) redaguje zespół: Bernadetta Kuczera-Chachulska (redaktor naczelny), Tomasz Korpysz, Małgorzata Łukaszuk, Ewa Szczeglacka-Pawłowska, Ewangelina Skalińska (sekretarz redakcji) redaktor językowy: Jan Falkowski redaktor tematyczny: Ewa Szczeglacka-Pawłowska korekta redaktorska: Mirosława Łątkowska projekt okładki: Mateusz Chachulski wykonanie okładki i łamanie: Wojciech Bryda adres redakcji: Instytut Filologii Polskiej ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa tel. 22 561 89 97 e-mail: [email protected] ISSN 1896-3455 Wersja papierowa jest wersją pierwotną czasopisma Druk i oprawa: DjaF – drukarnia cyfrowa i offsetowa ul. Kmietowicza 1/1, 30-092 Kraków tel. 12 636 32 40, www.djaf.pl SPIS TREŚCI * * * ......................................................... 5 SZKICE – ROZPRAWY – INTERPRETACJE Romantyzm jako kontynuacja (wobec literatury i kultury czasu I Rzeczypospolitej) Bernadetta Kuczera-Chachulska, Aksjologia romantyzmu wobec literatury staropolskiej (Wprowadzenie do problemu) ............................................. 7 G r a ż y n a H a l k i e w i c z - S o j a k, Średniowieczne inspiracje w poezji Cypriana Norwida ........................ 11 J a n Z i e l i ń s k i, Od późnego Woronicza do wczesnego Wittgensteina. Kariera Pieśni o Wiklefie i Wiklefa w XIX-wiecznej Polsce ...................................... 29 To m a s z C h a c h u l s k i, Mickiewicz i Trembecki – jeszcze raz (Już się z pogodnych niebios…) ............................ 45 B a r b a r a S t e l m a s z c z y k, Antoni Malczewski – duch romantyczny zanurzony w tradycji. O Marii ................... 55 E w a n g e l i n a S k a l i ń s k a, Kochanowski Malczewskiego – Kochanowski Norwida ..................................... 75 B a r t ł o m i e j Ł u c z a k, Motyw lipy czarnoleskiej w pismach Cypriana Norwida – w kontekście Norwidowskiego myślenia o sztuce .......................................... 91 D a n u t a Z a w a d z k a, „Rarytne” czasy. O przełomie romantycznym w Księgarzu ulicznym Władysława Syrokomli ... 107 Ewa Szczeglacka-Pawłowska, Romantyczne odkrycie manuskryptu Jana Chryzostoma Paska (1821). Trzeci początek polskiego romantyzmu ....................... 123 E w a H o f f m a n n - P i o t r o w s k a, Mit fundacyjny Rzeczypospolitej w Kursie pierwszym Prelekcji paryskich Adama Mickiewicza ....................................... 141 R e n a t a R y b a, Staropolskie źródła romantycznego obrazu Podola (Wybrane przykłady) ................................ 159 M a r e k S t a n i s z, Norwidowska koncepcja oryginalności literackiej w świetle dziejów poetyki .......................... 175 A g a t a S e w e r y n, „Wyjrzałem w za-świat”. Kilka uwag o tradycji rozmów zmarłych w twórczości Cypriana Norwida ......................................... 195 P a u l i n a A b r i s z e w s k a, Norwidowskie pomniki literatury ... 209 Agnieszka Nurzyńska, Wanda Cypriana Norwida wobec tradycji staropolskiej ................................. 229 D a r i u s z S e w e r y n, Romantic Medievalism from a New Comparative Perspective ................................... 253 O d r e d a k c j i, Sprostowanie . 288 * * * Oddajemy do rąk Czytelników dwudziesty z kolei numer czasopisma „Colloquia Litteraria”, które ukazuje się jako półrocznik od 2006 roku. Niniejszy numer ma charakter monograficzny, obejmuje rozprawy i studia, które powstały w związku z konferencją naukową pt. Ro- mantyzm jako kontynuacja (wobec literatury i kultury czasu I Rze- czypospolitej) zorganizowaną 31 marca – 1 kwietnia 2014 roku przez Katedrę Badań nad Romantyzmem i Twórczością Cypriana Norwida, w ramach VIII „Colloquiów Romantycznych” odbywających się na Wydziale Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Red. 5 SZKICE – ROZPRAWY – INTERPRETACJE Colloquia Litteraria UKSW 1/2016 BERNADETTA KUCZERA-CHACHULSKA AKSJOLOGIA ROMANTYZMU WOBEC LITERATURY STAROPOLSKIEJ (WPROWADZENIE DO PROBLEMU) Jest oczywistością, że w pierwszym dziesięcioleciu kształtowania się polskiego romantyzmu i dziesięcioleciach poprzedzających go można mówić o całym zespole wartości, zarówno estetycznych, jak etycznych i duchowych, które stanowiły zwieńczenie różnorodnych wydarzeń estetycznych, dających się zaobserwować w kulturze pierw- szej Rzeczypospolitej. Im bliżej poszczególnych zjawisk usytuować punkt widzenia i im bardziej wzmocnić perspektywę ciągłości, tym bardziej ich aksjologiczny charakter staje się uchwytny. Do szeregu takich estetycznych wartości można włączyć na przy- kład kwestie genologiczne (tradycje – znów na przykład – hymnu, ody, ballady Mickiewiczowskiej, wartości języka lirycznego, który kształ- tował się przecież na bazie rodzimych tradycji poetyckich – przede wszystkim), problemy szeroko rozumianej wyobraźni literackiej tego czasu. Należy bowiem zauważyć, że impulsy pochodzące od strony literatury niemieckiej czy angielskiej (Scott, Byron, Goethe, Schiller) stawały się powodem jej – tej wyobraźni – rozwinięcia; materię wypeł- niającą artystyczne konstrukty stanowiły jednak najczęściej doświad- czenia i obserwacje pozostające w obrębie kultury rodzimej; nawet jeśli trzeba było tę kulturę dźwigać z pamięci tułacza czy wygnańca. Charakterystyczne również, że pierwsze dyskusje na temat na- tury i charakteru twórczości literackiej (artystycznej) bywały sporem o wartości moralne, pod płaszczykiem estetyczności kryły się zagad- nienia głęboko i poważnie rozumianej etyki i problemów duchowości. 7 SZKICE – ROZPRAWY – INTERPRETACJE Bo o co właściwie idzie w osławionym sporze Mochnackiego z Brodzińskim? W imię czego występują klasycy warszawscy, ruga- jąc Mickiewicza za sonety, i dlaczego Mickiewicz „pozostaje w swoim prawie”, pisząc je? Dlaczego Śniadecki broni Malwiny Wirtemberskiej, przedkładając ją nad Szekspira, i dlaczego pokolenie romantyków nie chciało i nie mogło z nim się zgodzić? Szło najczęściej o antropologiczną prawdę. O prawdę rozumienia człowieka i jego różnorodnych doświadczeń. Taką prawdę, która wcześniej wypowiedziana została w Lamencie świętokrzyskim, Tre- nach Kochanowskiego i wielu późniejszych wystąpieniach poetów XVII i XVIII wieku. Ekspresja autentyczności doświadczeń powiązana jest ściśle ze stopniem organizacji, jakością artystyczną i estetyczną dzieła – to oczywistość. Tylko dzieło wybitne staje się wyrazem całej i najgłębszej prawdy o człowieku. Na obszarze literatury polskiej (pomijając zagadnienia bardziej wyraźne: Mickiewicz, Malczewski…) oprócz poetów i pisarzy po- mniejszych może, jak chociażby Goszczyński, Garczyński, Zaleski czy inni, występuje na przykład zjawisko wczesnego Słowackiego, sygnujące duży problem późniejszego romantyzmu, a objawiające się w zasadzie przed powstaniem listopadowym, na przykład w Ja- nie Bieleckim (1829–1830), gdzie scottyzm i byronizm były po prostu „strategiami ukazywania sarmackiej przeszłości”1. Jest to niemal modelowa sytuacja, wskazująca na typ i funkcje za- pożyczeń z literatur innojęzycznych w literaturze polskiej tego czasu. Miały one przede wszystkim charakter narzędziowy i stymulujący, budowały raczej oryginalność i jedyność polskiego romantyzmu, aniżeli stanowiły argument na wtórność. „Pojedynki o romantyzm” toczą się od długiego czasu. Bywa, że odnoszą się do miejsc i obszarów literackich dość zaskakujących (tu można by wymienić różnorakie ujęcia motywiczne, mniej – po- szukiwanie archetypów czy paradygmatów), wydaje się jednak, że 1 Marzena Kryszczuk, Juliusz Słowacki wobec tradycji szlacheckiej, Warszawa 2011 8 B. Kuczera-Chachulska, AksjOLOGia ROMANTYZMU… generalnie można wskazać dwa typy podejść do epoki, jeśli uwzględ- nimy „tekstową” głębokość sondy. Jedno, jakby bardziej zewnętrzne, zwracające uwagę głównie na ekspresywność, burzliwość, wybujałość form, ekstremalne przero- sty myśli i emocji, chaos poszukiwań, nadmiar i eksplozję olśnień. Autorka Gorączki romantycznej Maria Janion, poszukując swoistości polskiego romantyzmu, zacytuje Jeana Fabre’a: [Romantyzm polski] zbyt często zapominany lub nieznany, mieści jednak w sobie, jeśli nie najpiękniejszy, to przynajmniej najbardziej ekspresywny, najżywszy [z romantyzmów]”. Nieco dalej zaś, a jak wiadomo także w wielu innych pracach, określi ten polski etap zma- gań w kulturze „demonicznym wielkim romantyzmem2. Drugie, bardziej wewnętrzne, wiąże się z odsłonięciem głębokiej struktury dzieła sztuki słowa, ekspozycją jego złożoności, ujawnia- jącą w ostatecznych konsekwencjach etyczny i metafizyczny charak- ter poetyckiego przesłania (np. rozprawy Mariana Maciejewskiego o Marii, o gawędzie, o liryce lozańskiej). W tych pracach zwłaszcza wskazane zostaje pośrednio i bezpośrednio mocne zakorzenienie polskiego romantyzmu w tradycji rodzimej. Dzięki takiej refleksji największe wydarzenia artystyczne tej epoki mamy szanse zobaczyć jako logiczną kontynuację świata kultury i wartości dawnej Polski. 2 Maria Janion, Gorączka romantyczna, Warszawa 1975, s. 95 i 96 Colloquia Litteraria UKSW 1/2016 GRAŻYNA HALKIEWICZ-SOJAK ŚREDNIOWIECZNE INSPIRACJE W POEZJI CYPRIANA NORWIDA W XII fragmencie traktatu poetyckiego Rzecz o wolności słowa za- mieścił Norwid taką oto polemiczno-ironiczną strofę: Bawi mię, gdy dziennikarz