T.C. FIRAT ÜN ĐVERS ĐTES Đ SOSYAL B ĐLĐMLER ENST ĐTÜSÜ SOSYOLOJ Đ ANAB ĐLĐM DALI ALEV ĐLĐĞĐ ANLAMANIN ĐMKÂNI: ALEV Đ DEY ĐŞ LER ĐNĐN VE GÜLBANGLARININ KAVALCIK KÖYÜ ÖRNE ĞĐ NDE SOSYOLOJ ĐK ANAL ĐZĐ DOKTORA TEZ Đ DANI ŞMAN HAZIRLAYAN Doç. Dr. Ömer AYTAÇ Mehmet YAZICI 2011 T.C. FIRAT ÜN ĐVERS ĐTES Đ SOSYAL B ĐLĐMLER ENST ĐTÜSÜ SOSYOLOJ Đ ANAB ĐLĐM DALI ALEV ĐLĐĞĐ ANLAMANIN ĐMKÂNI: ALEV Đ DEY ĐŞ LER ĐNĐN VE GÜLBANGLARININ KAVALCIK KÖYÜ ÖRNE ĞĐ NDE SOSYOLOJ ĐK ANAL ĐZĐ DOKTORA TEZ Đ DANI ŞMAN HAZIRLAYAN Doç. Dr. Ömer AYTAÇ Mehmet YAZICI Jürimiz, ……… tarihinde yapılan tez savunma sınavı sonunda bu yüksek lisans / doktora tezini oy birli ği / oy çoklu ğu ile ba şarılı saymı ştır. Jüri Üyeleri: 1. Prof. Dr. 2. 3. 4. 5. F. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulunun …... tarih ve ……. sayılı kararıyla bu tezin kabulü onaylanmı ştır. Prof. Dr. Erdal AÇIKSES Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü II ÖZET Doktora Tezi Alevili ği Anlamanın Đmkâni: Alevi Deyi şlerinin ve Gülbanglarının Kavalcık Köyü Örne ğinde Sosyolojik Analizi Mehmet Yazıcı Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı Genel Sosyoloji ve Metodoloji Bilim Dalı ELAZI Ğ – 2011; Sayfa: XV+456 Alevilik, teoride ve pratikte, inançta ve uygulamada sahip oldu ğu farklı özellikleriyle en çok ilgi çeken konulardan biridir. Farklı platformlarda, çe şitli yönleriyle ele alınan Alevilikle ilgili tartı şmalarda, Alevilik nedir? Aleviler kimdir? sorularına birbirinden çok farklı cevaplar verilmekte; ba ğda ştırılması mümkün olmayan tanımlar, yorumlar ve de ğerlendirmeler yapılmaktadır. Bundan dolayı, Alevili ğin do ğru anla şılmasını güçle ştiren tanım çe şitlili ği, kavram karga şası ve kafa karı şıklı ğı ya şanmaktadır. Bu da, Alevili ğe ilgi duyanlar kadar, Alevilerin de kendilerini ve inançlarını algılamalarını; ortak paydalarda bulu şmalarını güçle ştirmektedir. Alevili ği anlamayı amaçlayan bu ara ştırma; alevi deyi şlerinden ve gülbanglarından hareketle soruna yakla şmakta ve Alevili ğin farklı anlam ve boyutlarına ışık tutmaktadır. Ara ştırmada, Alevilik konusunda ya şanan karma şa, Alevili ğin sahip oldu ğu özelliklerin yanında konuyla ilgilenen ara ştırmacıların formasyonlarından ve ideolojik yakla şımlarından da kaynaklandı ğı tespit edilmi ştir. Bu yakla şımla, Alevili ğin kayna ğı ve aktarma aracı niteli ğinde olan gülbangların ve deyi şlerin, mevcut literatür ve saha çalı şmasına dayalı gözlem ve görü şmeler sonucunda elde edilen veriler esas alınarak tahlil edilmesiyle Alevilik, bütün yönleriyle bir bütünlük içinde anlamaya çalı şıldı. Yapılan tahlillerde, gülbanglarda ve deyi şlerde/nefeslerde, Alevilik inancının ana ö ğelerinin kronolojik ve hiyerar şik bir sıra içinde yer aldı ğı saptandı. Đnancının III kaynağı olan Hak/Allah, Muhammed-Ali ile ba şlayan hiyerar şi, Ehl-i Beyt, On iki Đmam, On Dört Masum-i Pak, On Yedi Kemerbest, Erenler (Evliyalar), Hacı Bekta ş-ı Veli ve Hızır isimlerinin rahmetle anılmasıyla devam eder. Sıralama, sistemde “ötekiyi” temsil eden Yezid’in, bazen de Muaviye ve Mervan’nın lanetle anılmasının ardından, Alevili ğin insan ve toplum anlayı şı ve Hu, Hu ile sona ermektedir Bu ara ştırmada, Alevili ğin bir inanç sistemi oldu ğu yönündeki görü şler do ğrulandı. Sözlü kültüre dayanan, özünü, Ehl-i Beyt’e duyulan sevgi ve ba ğlılı ğın olu şturdu ğu bu inancın hem teolojik hem de dünyevi (sosyolojik) boyutu oldu ğu saptandı. Müminlerine göre, özgün/biricik olan Alevili ğin kayna ğı nur, aktarma biçimi sır, kabul edenler de seçilmi ş topluluktur. Yapılan tahlillerde ise, Alevilik inancının; Ehl-i Beyt’in ve bu soydan gelenlerin ve onların ya şadı ğı olayların, Anadolu’da co ğrafi ko şulların, merkezi yönetimle geli ştirilen ili şki biçiminin, ba şka bir ifadeyle ili şkisizli ğin neden oldu ğu baskıların, dönemin siyasi ve sosyal ko şulların, Đslam öncesi inançların olu şturdu ğu bir yakla şımla algılanması sonucunda ortaya çıktı ğı tespit edildi. Alevili ğin, bir taraftan ya şatılmaya çalı şılan geleneksel yapısı, di ğer taraftan şehirlerde yönünü bulmaya çalı şan modern anlayı şı ve dinamik nüfusuyla gelecekte de en çok tartı şılan konulardan biri olaca ğı öngörülmektedir. Anahtar Kelimeler: Alevilik, Alevi Kimli ği, Deyi ş, Gülbang, Yedi Ulu Ozan, Seyyid, Talip IV ABSTRACT Doctorate Thesis The Facilities of Understanding the Alevism: The Sociological Analysis of Poets and Prays in Kavacık Village Sample Mehmet Yazıcı The University of Fırat The Institute of Social Science The Department of Sociology Department of General Sociology and Methodology Elazı ğ–2011; Page: XV+456 Alevism is one of the subject that takes interest with its different specialities it has in belief and practise both in theory and practice. In different platforms in discusions about Alevism approached in varied points, different answers are given to the questions of What is Alevism?, Who are Alevis?; some definitions, explanations and evaluations which can’t be reconciled are made. Because of this,a definition variety, hotchpotch of concept and mind confusion is seen. And this causes both people who have interests in Alevism and Alevis themselves diffuculty in understanding their own their beliefs and having a common purposes. This search aimed understandig Alevism, based on Alevi poets (deyi ş) and gülbangs (prays) aproaches the problem and throw a light on different meanings and dimensions. In the research caos in Alevism was grown out of the specialities that Alevism has, beside the formations and ideological approaches of the research men who are interested in the subject.. From this approach, Alevism was tried to be understood with its all respects in entarity with the datas got from literatural and area works after analysed based on gülbangs (prays) and deyises (poets) which are also sources and transfer tools the datas got from literatural and area works. It was confirmed in the analyses that main items of Alevism Belief, started with Hak/Allah, Muhammed- Ali in gülbangs, deyises/nefeses were in chronological and hierarchical order. The V hierarchy started with the source of belief Hak/Allah, Muahmmed/Ali continues with upbearing of the names Ehl-i Beyt, On iki Đmam, On Dört Masum-i Pak, On Yedi Kemerbest, Erenler (Evliyalar), Hacı Bekta ş-ı Veli and Hızır. The ranking ends with Alevism’s human and society understanding and Hu, Hu after commonorating ‘Yezid who symbolises th ‘other’ and sometimes Muaviye and Mervan with damn. In this reseach, the thoughts which respect that Alevism is a religion sytem was clinched. The belief based on social culture, takes its soul love and thrustworthiness to Ehl-i Beyt has a teological and seculer facets. According to its faithfuls, Unique Alevism’s source is heavenly light, transfer way is mystery, and the acceptors are elected society. In analysis, The Alevism Belief occured as a result of Ehl-i Beyt an its people come from this blood and the events they lived, geographical conditions in Anatolia, the relationship growth by central government in other words the pressure caused by lack of any connection, political and social conditions of the period was picked up. It is foreseen that, Alevism will be one of the most discussed subject in the future on one side its traditional structure which is tried to be lived per contra its modern concept trying to find its way in cities and its dynamic population. Key Words: Alevism, Alevis Identify, Deyi ş (Poet), Pray (Gülbang), Seven Supreme Poet, Seyyid, Purchaser (Talip) VI ĐÇĐNDEK ĐLER ÖZET..........................................................................................................................II ĐÇĐNDEK ĐLER ........................................................................................................ VI ÖNSÖZ ....................................................................................................................XII KISALTMALAR....................................................................................................XIV GĐRĐŞ ...........................................................................................................................1 BĐRĐNC Đ BÖLÜM 1. ARA ŞTIRMANIN METODOLOJ ĐSĐ 1.1. Ara ştırmanın Konusu ..........................................................................................9 1.2. Ara ştırmanın Amacı............................................................................................9 1.3. Ara ştırmanın Yöntemi.......................................................................................10 1.4. Ara ştırmanın Evreni ve Örneklem Grubu ..........................................................11 1.5. Veri Toplama Teknikleri..................................................................................13 1.6. Ara ştırmanın Uygulaması..................................................................................17 ĐKĐNC Đ BÖLÜM 2. KURAMSAL VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE 2.1. Alevilik Nedir? .................................................................................................22 2.1.1. Alevi Sözcü ğünün Etimolojik Tahlilleri ve Anlamları.................................25 2.1.2. Kızılba şlıktan Alevili ğe Tanım Çe şitlili ği ...................................................30 2.2. Alevilikle Đlgili Tanımlamalar...........................................................................32 2.2.1. Geleneksel Tanımlar: Đslam ve Alevilik ......................................................33 2.2.2. Modernle şme Dönemi Tanımlamaları.........................................................47 2.2.2.1. Alevilik Bir Dindir Tanımlaması ..........................................................61